مرد پیوند میان دین و دانش

آیت الله سیدمحمد حسینی بهشتی, در دوم آبان ۱۳۰۷ در اصفهان متولد شد پدرش سیدفضل الله بهشتی از روحانیون اصفهان بود و جد مادری اش حاج میرزا محمدصادق مدرس خاتون آبادی از شاگردان آخوند خراسانی و سیدمحمدکاظم یزدی بود که از علمای برجسته اصفهان به شمار می رفت

آیت‌الله سیدمحمد حسینی بهشتی، در دوم آبان ۱۳۰۷ در اصفهان متولد شد. پدرش سیدفضل‌الله بهشتی از روحانیون اصفهان بود و جد مادری‌اش حاج میرزا محمدصادق مدرس خاتون‌آبادی از شاگردان آخوند خراسانی و سیدمحمدکاظم یزدی بود که از علمای برجسته اصفهان به شمار می‌رفت. (۱) دوره تحصیل ابتدایی و دو سال اول دبیرستان را در مدارس دولتی اصفهان طی کرد و در سال ۱۳۲۱ ه. ش که جامعه ایران پس از سقوط رضاشاه دوره پرتلاطم و پرحادثه‌ای را آغاز کرده بود در مدرسه صدر اصفهان به تحصیل علوم دینی پرداخت و در آنجا ادبیات عرب، منطق کلام و دروس سطح فقه و اصل را آموخت و همزمان به آموختن زبان انگلیسی پرداخت. در سال ۱۳۲۵ ه.ش برای ادامه تحصیل علوم دینی به قم رفت و یک سال بعد در درس خارج فقه و اصول استادان مبرز حوزه علمیه شرکت کرد. (۲)

بهشتی همزمان با تحصیل علوم دینی در قم تحصیلات دبیرستانی ناتمام خود را به صورت داوطلب آزاد به پایان رساند و پس از اخذ دیپلم ادبی در سال ۱۳۲۷ دانشجوی دانشکده معقول و منقول (الهیات و معارف اسلامی کنونی) شد. (۳) او از سال ۱۳۳۰ تدریس در دبیرستان‌های قم را آغاز و در سال ۱۳۳۳ دبیرستان دین و دانش قم را تأسیس کرد. (۴) البته قبل از تأسیس دبیرستان مذکور او در صحن حرم حضرت معصومه به تدریس درس مکاسب اشتغال داشت. (۵)

تأسیس دبیرستان دین و دانش نخستین تجربه عملی آموزش و پرورش در یک محیط مذهبی بود که پیشگام مدارس اسلامی شد و بعدا تعدادی از آنها توسط افراد فرهنگی علاقه‌مند متعهد به وجود آمد. ریاست دبیرستان دین و دانش گذشته از امکاناتی که در جهت ساختن و تماس با جوانان فراهم می‌آورد باعث به وجود آمدن تماس مستمر با فرهنگیان و دبیران از یک سود روحانیونی که در تدریس برخی از دروس با مدرسه همکاری می‌کردند شد. (۶) آیت‌الله گرامی نگاهی خاص به فعالیت دبیرستان دین و دانش دارد. او در خاطرات خود می‌گوید: "آیت‌الله بهشتی در اواخر حیات آیت‌الله بروجردی مدیر مدرسه دین و دانش قم بود و در آنجا جایی درست کرده بود که تعدادی از طلبه‌ها شب‌ها بروند و علوم روز را بخوانند. (۷) آیت‌الله بهشتی شروع مبارزات سیاسی خود علیه رژیم پهلوی را در پیوند با دبیرستان دین و دانش می‌داند. وی می‌گوید: "شروع به کار مبارزاتی – اجتماعی من (فعالیت تشکیلاتی – سیاسی) به سال ۱۳۲۹ (یعنی تقریبا دو سال قبل از ازدواج) مربوط می‌شود. در سال‌های ۱۳۲۹ و ۱۳۳۰ که تهران بودم مقارن با اوج مبارزات سیاسی – اجتماعی نهضت ملی نفت به رهبری مرحوم آیت‌الله کاشانی و دکتر مصدق به صورت یک جوان مصمم مشتاق در تظاهرات و اجتماعات شرکت می‌کردم. در ۲۶ تا ۳۰ تیرماه فعالیت داشتم و شاید اولین یا دومین سخنرانی اعتصاب که در ساختمان تلگراف‌خانه بود به عهده من گذاشته شد. به هر حال بعد از کودتای ۲۸ مرداد جمع‌بندی کردیم که چرا اولین نهضت به پیروزی نینجامید و در این جمع‌بندی متوجه شدیم که دو کمبود اساسی داریم، یکی ساخت ایدئولوژیک و سیاسی و دیگر کادرها. در آن موقع این طور به ذهن می‌رسید که برای ساختن کادرها یک واحد نمونه فرهنگی به وجود بیاوریم و آنجا را آن طور که فکر می‌کنیم و در قم دبیرستان دین و دانش را به همین منظور تأسیس کردیم. (۸)

بهشتی با وجود شروع مبارزات علیه رژیم و به موازات تحصیل و حضور و فعالیت در حوزه علمیه قم تحصیلات دانشگاهی را نیز دنبال کرد و در سال ۱۳۳۵ دوره دکترا فلسفه را در دانشکده معقول و منقول آغاز کرد که تا سال ۵۳ ادامه داشت و در این سال به اخذ درجه دکترا نایل شد. از دیگر فعالیت‌های دکتر بهشتی تا قبل از سال ۱۳۴۱، تأسیس کانون دانش‌آموزان در قم بود که مسوولیت مستقیم اداره این کار را شهید آیت‌الله دکتر مفتح بر عهده گرفت. (۹) در این کانون به دفعاتی چند یکی از روحانیون برجسته برای سخنرانی دعوت می‌شدند. البته لازم به ذکر است که دکتر بهشتی به جز فعالیت در قم، کوشش گسترده‌ای در آموزش جوانان در تهران آغاز کرده بود که مجموعه سخنرانی‌های وی ضبط و پیاده می‌شد که در مجموعه‌آی به نام "گفتار ماه" منتشر می‌کردند.

با تأسیس انجمن اسلامی مهندسین در سال ۱۳۳۶ آیت‌الله بهشتی در جلسات این انجمن شرکت می‌کرد و به سخنرانی مذهبی می‌پرداخت. (۱۰) پس از درگذشت آیت‌الله بروجردی در ۱۰ فروردین ۱۳۴۰ و مرجعیت یافتن امام خمینی فصل جدیدی از تحولات و مبارزات سیاسی در حوزه علمیه قم و محافل مذهبی آغاز شد. شهید بهشتی نیز به این مبارزات پیوست. فعالیت‌های وی در واقعه دوم فروردین ۱۳۴۲ و پانزدهم خرداد همان سال و دستگیری امام خمینی به تفصیل در اسناد ساواک آمده است. (۱۱) علاوه بر این در همین سال‌ها شهید بهشتی در سازماندهی نیروهای انقلابی نقشی عمده داشت و در اغلب حرکت‌های اسلامی حضور داشت و نیز در سازماندهی به جریانات اسلامی که در دانشگاه‌ها و در بین نسل جوان و روشنفکران اصیل اسلامی به وجود می‌آمد، در ایجاد پل بین حوزه و دانشگاه و در عادت دادن فضلا به شیوه‌های تحقیق جدید در مسایل اسلامی به ایفای نقش می‌پرداخت. (۱۲) یکی دیگر از اقدامات آیت‌الله بهشتی و همفکرانش در اعتلای فکری جوانان در راستای مبارزه با رژیم پهلوی، تأسیس مدرسه حقانی بود. اگر چه این مدرسه در سال ۱۳۴۱ آغاز به کار کرد ولی در حوادث پس از خرداد ۱۳۴۲ نقشی کارساز داشت. در این مدرسه علاوه بر تدریس علوم دینی درس‌هایی چون جامعه‌شناسی، اقتصاد، روانشناسی و ... تدریس می‌شد تا طلاب این مدرسه با علوم جدید بیگانه نباشند. (۱۳) پس از عزیمت آیت‌الله بهشتی به آلمان در سال ۱۳۴۴ مدیریت مدرسه در اختیار شهید قدوسی قرار گرفت. اما شهید بهشتی کماکان در جریان فعالیت‌ها و اقدامات مدرسه بود. (۱۴) در سال ۱۳۴۳ آیت‌الله سیدمحمدهادی میلانی که از مراجع تقلید و مقیم مشهد بود از بهشتی خواست که در اجابت درخواست مسلمانان و ایرانیان مقیم هامبورگ به آلمان عزیمت کند و اداره مرکز اسلامی هامبورگ را بر عهده گیرد.

با سفر بهشتی به اروپا در سال ۴۴ که به علت مخالفت‌های ساواک خالی از دشواری نیز نبود، افق تازه‌ای در برابر ذهن پویا و نوگرای شهید بهشتی گشوده شد. (۱۵) اقامت وی در آلمان تا سال ۱۳۴۹ طول کشید. در این مدت ساواک به دقت عملکرد او را زیر نظر داشت. در اسنادی که در مرکز اسناد انقلاب اسلامی درباره این شخصیت مبارز وجود دارد، به عمق فعالیت‌های او پی می‌بریم. (۱۶) در یکی از پرونده‌ها به نامه‌های وی به امام خمینی، ارتباط وی با انقلابیون و موارد دیگر برمی‌خوریم. (۱۷) در سال ۱۳۴۹ بهشتی از آلمان به ایران آمد و به دلیل فعالیت‌هایی که کرده بود ممنوع‌الخروج شد. (۱۸) در فاصله سال‌های ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۶ بهشتی در تهران و قم به فعالیت علیه رژیم پهلوی می‌پرداخت، از جمله فعالیت‌های مهم وی در این دوره حضور موثر در برنامه‌ریزی در بین تعلیمات دینی وزارت آموزش و پرورش و مشارکت با روحانیون دیگر مانند شهید باهنر، گلزاده غفوری و سیدرضا برقعی در تألیف کتاب‌های درس دینی مدارس کشور بود. این کتا‌ب‌ها در آشنایی جوانان آن دوره با اسلام و ایجاد زمینه‌های اعتقادی برای انقلاب اسلامی در ذهن آنها مؤثر بود. به طوری که در سال ۱۳۵۴ ساواک او را دستگیر و مدتی زندانی کرد. (۱۹)

بحث‌های بسیار جالبی در فاصله سال‌های ۵۵ تا ۵۷ در منزل دکتر بهشتی برگزار می‌شد. در اغلب جلسات دانشجویان و تحصیلکردگان رشته اقتصاد از جمله دکتر حسین نمازی بررسی مشترکی را بر روی کتاب کاپیتال مارکس انجام می‌دادند. حدود ۹۰ صفحه از جلد اول این کتاب بررسی و نقد شده است. (۲۰)

با اوج مبارزات ملت ایران به رهبری امام خمینی فعالیت‌های دکتر بهشتی وارد مرحله جدیدی شد. او در سال ۱۳۵۷ جزو هسته جامعه روحانیت مبارز شد و پس از تشکیل شورای انقلاب توسط امام خمینی به عضویت آن در آمد. (۲۱) وی در برگزاری راهپیمایی‌های معروف تاسوعا و عاشورای ۱۳۵۷ در تهران و شهرستان‌ها بسیار فعال بود. (۲۲) و با پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ماه ۱۳۵۷، همراه با آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، آیت‌الله موسوی اردبیلی، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی و شهید باهنر حزب جمهوری اسلامی را به وجود آورد. آیت‌الله بهشتی در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی نقش اساسی داشت و در سال ۱۳۵۸ از سوی امام خمینی به ریاست دیوان عالی کشور انتخاب شد. (۲۳)

بهشتی در دوران نسبتا کوتاه میان پیروزی انقلاب اسلامی تا زمان شهادت،‌ با اندیشه و تلاش بی‌وقفه در صدد تنظیم و تدوین پشتوانه‌های نظری و قانونی برای نظام جمهوری اسلامی ایران و نیز تشکیل و تأسیس ارکان اصلی حکومت اسلامی بود. در این مدت او از معروف‌ترین چهره‌های معتقد و مدافع اندیشه‌های امام خمینی به شمار می‌رفت. وی تحقق اسلام در جامعه را در گرو تحقق مفاهیم بنیادین دینی از قبیل استقلال، عدالت،‌آزادی و مشارکت مردم در امور سیاسی و فعالیت‌های اقتصادی می‌دانست. داشتن چنین بینشی سبب شده بود تا بر قطع تسلط بیگانگان از کشور و لزوم استقرار و استقلال قوه قضائیه و تعدیل ثروت در جامعه از طریق گسترش مالکیت‌های تعاونی و تقویت شرکت‌های تعاونی و اهمیت فعالیت‌های سیاسی در قالب احزاب و همفکری در قالب شوراها تأکید بلیغ داشته باشد. بهشتی در جذب نیروهای جوان به فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی و تشویق آنان به سازندگی کشور، توانایی قابل ملاحظه‌ای داشت و از این راه به "کادر سازی" برای نظام جمهوری اسلامی می‌پرداخت. شهید بهشتی در کنار آگاهی از معارف اسلامی، با وجوهی با اندیشه‌های غربی نیز آشنایی داشت و سخنوری توانا و نویسنده‌ای خوش‌قلم بود و در نظم و انضباط و مدیریت نمونه بود. مجموعه امتیازات فردی و اجتماعی همانطور که او را در مرکز توجه توده مردم متدین و عموم نیروهای طرفدار انقلاب اسلامی قرار داده بود،‌ وی را آماج دشمنی‌ها و تهمت‌های همه اشخاص و گروه‌هایی ساخت که او را مانعی بر سر راه خود می‌دیدند. دامنه گسترده این دشمنی، مخالفت و کثرت تهمت‌هایی که بر او مخصوصا پس از پیروزی انقلاب وارد شد و صبر و سکوت وی در برابر این دشمنی‌ها حیرت‌آور است.

دشمنان انقلاب اسلامی و در رأس آنها منافقین که از شایعه‌پراکنی و دروغ‌پردازی درباره او از هیچ کوششی فروگذار نکرده بودند، سرانجام در هفتم تیر ماه ۱۳۶۰، ایشان را در محل حزب جمهوری اسلامی همراه با عده‌ای از یاران و همفکرانش به شهادت رساندند. این واقعه، مظلومیت وی را آشکار ساخت و موج تازه‌ای از حرکت و آگاهی انقلابی در کشور ایجاد کرد. در بیانیه امام خمینی (ره) به مناسبت شهادت آیت‌الله بهشتی و یارانش چنین آمده است: بهشتی ... مظلوم زیست و مظلوم مرد و خار چشم دشمنان اسلام بود. (۲۴)

نویسنده: رضا بسطامی

۱. شریف‌رازی، محمد، بررسی مبانی فکری آیت‌الله شهید دکتر بهشتی، ج اول، تهران ۱۳۷۷،‌ص ۲۴۳.

۲. راست‌قامتان جاودانه تاریخ اسلام، دفتر اول، انتشارات بنیاد شهید، تهران ۱۳۶۱، صص ۴۰-۳۸.

۳. رجبی، محمد، علمای مجاهد، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۸۱، ص ۱۳۲.

۴. راست‌قامتان جاودانه تاریخ اسلام، همان، ص ۳۷.

۵. خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، تدوین محمدرضا احمدی،‌ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۸۱، ص ۱۴۷.

۶. یاران امام به روایت اسناد و ساواک، شهید دکتر سیدمحمدحسینی بهشتی، جلد سوم، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، تهران ۱۳۷۷، مقدمه ص ۶.

۷. خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، همان، ص ۷۳.

۸. بررسی مبانی فکری آیت‌الله شهید دکتر بهشتی، مجموعه مقالات، نشر بقعه، تهران ۱۳۷۷، ۱۸۱-۱۸۰.

۹. یاران امام به روایت اسناد ساواک، همان، مقدمه ص ۷.

۱۰. همان، ص ۲.

۱۱. رجبی، محمد، همان، صص ۱۳۳ و ۶-۳.

۱۲. بازشناسی یک اندیشه، بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های آیت‌الله بهشتی، ص ۷۵.

۱۳. طاهرنیا، ناصر، شهید بهشتی، انتشارات وزارت آموزش و پرورش، تهرن ۱۳۸۰، ص ۲۸.

۱۴. جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی – سیاسی ایران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۸۱، ص ۱۷۳.

۱۵. راست قامتان جاودانه تاریخ اسلام، دفتر دوم، انتشارات بنیاد شهید، تهران ۱۳۶۱، صص ۷۹۱-۷۹۰.

۱۶. آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد آیت‌الله بهشتی، شماره بازیابی ۶۰۹، ص ۳۵.

۱۷. همان.

۱۸. بررسی مبانی فکری آیت‌الله شهید دکتر بهشتی، همان، ص ۱۸۸.

۱۹. راست‌قامتان جاودانه تاریخ اسلام، دفتر اول، همان، صص ۴۹-۴۴.

۲۰. یاران امام به روایت اسناد ساواک، همان، صص ۴-۲.

۲۱. هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه جلد اول، زیر نظر محسن هاشمی، نشر معارف، تهران، ۱۳۷۶، صص ۳۲۳-۳۲۱.

۲۲. یاران امام به روایت اسناد ساواک، همان، ص ۳۵۵.

۲۳.صحیفه نور، جلد ۱۱، نشر عروج، تهران ۱۳۶۱، ص ۲۷۹.

۲۴. همان، ج ۱۵، ص ۵۲