اصلاحگر کبیر

نگاهی به وضعیت حوزه های علمیه قبل از نهضت امام خمینی ره

بی تردید یکی از بزرگ ترین حرکت های تاریخ معاصر ایران از سوی امام خمینی (ره) صورت گرفته است. قائدی عظیم الشان که با عزمی راسخ و همتی مثال زدنی نهضتی عظیم را رهبری کرد و به سر منزل مقصود رساند. در خصوص زوایای پیدا و پنهان نهضت اسلامی و عظمت کار امام خمینی (ره) سخن فراوان رفته و آثار متعددی به رشته تحریر در آمده است. در این میان آنچه کمتر بدان بذل توجه شده است فضایی است که امام خود در آن رشد و نمو یافت و برای انجام مقصود خویش تغییرات بنیادینی در آن صورت داد.

امام به عنوان یک فقیه وارد عرصه سیاست شد و تز عدم جدایی دین از سیاست را به صورت عملی در متن جامعه پیاده نمود. اهمیت کار شگرف امام زمانی مشخص می شود که فضای نسبتا غیر سیاسی حوزه های علمیه تا قبل از حرکت تاریخی ایشان تبیین شود. به دیگر سخن زمانی عظمت نهضت اسلامی نمود واقعی خواهد یافت که مشخص شود امام در چه بستر تاریخی و در چه شرایطی از زمان و در کدام فضا رشد و نمو یافت. برای تبیین این موضوع بررسی وضعیت حوزه های علمیه و به طور مشخص جریان مبارزات و فعالیت های روحانیت تا قبل از شروع نهضت اسلامی ضروری است. به همین منظور در این مقال فعالیت ها و مشی مبارزاتی علما و روحانیت را از آغاز سلطنت پهلوی تا شروع نهضت اسلامی به اختصار از نظر خواهیم گذراند.‏

واقعیت این است که علما و روحانیون در طول تاریخ و به طور مشخص در تاریخ معاصر جایگاهی بی بدیل در صحنه مبارزه با استعمار و استبداد داشته اند. با نگاهی گذرا بر وقایع تاریخی و نظری بر رخداد هایی نظیر نهضت تنباکو، انقلاب مشروطیت، جریان جمهوریخواهی و ... نقش منحصر به فرد روحانیت در رهبری جامعه در بزنگاه های تاریخی هویدا می شود.

تا زمانی که مشی شهید آیت الله مدرس و مبارزات وی در سنگر مجلس و علما و روحانیون مبارزی که در سنگرهای دیگری بودند مورد مطالعه قرار گیرد اهمیت نهاد روحانیت در دفاع از اسلام در مقابل زیاده خواهی های استبداد و استعمار روشن نخواهد شد.‏

امام آنچه از نظر این مقال مهم است، تغییراتی است که در مشی مبارزاتی علما و فضای سیاسی حاکم بر اجتماع در دوران سلطنت پهلوی است. دورانی که حاکمیت با زور سرنیزه مقاصد خویش را پیش برد و آنچنان تنگنا و خفقانی ایجاد کرد که کوچکترین مخالفتی در نطفه خفه می گردید. در چنین فضایی روحانیت به انزوا رانده شد و تحت شدید ترین فشار ها قرار گرفت به گونه ای که مجلسی که به نام ملت و به نام مجلس مشروطیت به عنوان تنها نهادی که می بایست سخنگوی مردم و سدی در مقابل استبداد لجام گسیخته پادشاهان باشد تاب تحمل تنها منتقد روحانی را نیاورد و شهید مدرس پس از آنکه از ورود به مجلس بازداشته شد به تبعید رفت و در حال تبعید به شهادت رسید.

در چنین فضایی علما راهی دیگر را در پیش گرفتند. در این زمان و تقریبا همزمان با به قدرت رسیدن رضا شاه برخی از عالمان بزرگ دینی اقدام به احیا، توسعه و گسترش مراکز علوم دینی نمودند. در راس این حرکت آیت الله شیخ عبد الکریم حائری یزدی قرار داشت. وی به همراه علما و آیاتی نظیر آیت الله فیض، آقا سید ابو الحسن رفیعی قزوینی، آیت الله صدر و .. در رونق مدارس و حوزه علمیه قم کوشیدند و اقدامات و اصلاحات فراوانی انجام دادند تا اینکه حوزه علمیه قم رونق گرفت و تبدیل به یکی از تاثیر گذار ترین مراکز دینی تشیع گردید.‏

آیت الله حائری در طول حیات خویش همواره سعی کرد با بردباری و سیاست بی تفاوتی نسبت به حکومت امکان تعرض را از دستگاه های دولتی گرفته و به آرامی به سازماندهی و ساماندهی اوضاع حوزه ها بپردازد. پس از وفات وی، در سال ۱۳۱۵، اصلاحات و اقدامات وی توسط یاران و شاگردان وی همچنان ادامه یافت.

این اقدامات و اصلاحات و تلاش ها قم را به مرکزیت دینی بدل ساخت و به علما و طلاب، امکان رشد و سازماندهی بخشید و ارائه دورس اساسی و خلق آثار نوین برای ایشان امکان پذیر شد. این وضع کما کان از آن پس ادامه داشت و با ظهور مراجع بزرگ به آرامی بر ظرفیت دینی و علمی این شهر افزوده می شد.

زعامت حوزه علمیه قم پس از شیخ عبدالکریم حائری در دست علمای ثلاث (آیت الله صدر الدین صدر، حجت و خوانساری) قرار گرفت. مشی و روش علمای ثلاث نیز پیرو مشی آیت الله حائری بود. بنابراین عدم دخالت صریح در امور سیاسی همچنان پا بر جا ماند.‏

در سال ۱۳۲۳ گروهی از علما به اصرار از آیت الله سید حسین بروجردی خواستند تا از بروجرد به قم هجرت نموده و زعامت حوزه علمیه قم را بپذیرد. در پی این اصرار ها آیت الله بروجردی به قم عزیمت نمود. گفتنی است وی که یکی از برجسته تر ین شاگردان آخوند خراسانی بود و در عین حال از دروس آیات عظام سید محمد کاظم یزدی و شیخ الشریعه اصفهانی نیز بهره مند شده بود در سال ۱۲۹۹ به زادگاه خویش، بروجرد بازگشته و تا این زمان در این شهر اقامت داشت. ‏

به هر تقدیر آیت الله بروجردی به قم عزیمت و زعامت حوزه علمیه را پذیرفت. در دوران زعامت وی، حوزه های قم رونق و سازمان خاصی به خود گرفت. اساتید برجسته فقه بویژه خود ایشان بحث های مهم و سنگین و جدیدی را طرح نمودند و به تدریج دید گاه های تازه ای پدید آمد. از مشکلات مالی حوزه ها کاسته شد و منابع مالی آن گسترش یافت. ساختمان مدارس نوسازی گردید و مساجد بزرگی از جمله مسجد اعظم قم ساخته شد. ‏

آیت الله بروجردی خدمات شایانی انجام داد. در زمان زعامت وی سیستم شهریه طلاب به صورت کاملا نظام یافت ساماندهی شد. با این اقدام امکان تداوم درس طلبه ها برای مدت زمان طولانی میسر شد. توجه به مدارس جدید و تربیت جوانان از دیگر خدمات ایشان بود. زعیم بزرگ تشیع به رغم مخالفت برخی، نمایندگانی به کشور های مختلف گسیل داشت و به گفتگو و ارتباط با علمای اهل سنت همت گماشت. همچنین برخی از طلاب مستعد را روانه کشور های اروپایی نمود تا با مسائل تمدن جدید آشنا شده و دانش های نوین و زبان های خارجی را بیاموزند. ‏

جایگاه علمی آیت الله بروجردی به اقدامات وی قوت و قدرت مضاعفی بخشید. همگان بر این نکته مسلم اتفاق نظر داشتند که از هنگام انتقال مرجعیت از نجف به ایران، در زمان زعامت ایشان، مرجعیت مطلق جهان تشیع در ایران متمرکز شده است. افزون بر این شخصیت خاص و مقام علمی والای آیت الله بروجردی موجب جلب قلوب و ادای احترام همگان نسبت به ایشان بود، خاصه آنکه ایشان نسبت به وضع عمومی طلاب و مدارس علمیه حساسیت نشاه داده و هر گاه فرصتی دست می داد از نزدیک و رو در رو با مسائل و مشکلات طلبه ها رسیدگی می نمود. ‏

با این همه، آیت الله بروجردی به روال سابق و بر اساس مشی شیخ عبد الکریم حائری و نیز علمای سیاسی خصلتا مرجعی غیر سیاسی بود و مگر به ضرورت در امور سیاسی دخالت نمی کرد. لذا در دوران مرجعیت ایشان، تحرک سیاسی قاطبه روحانیون و طلاب بسیار محدود و اندک بود.

برخورد های غیر سیاسی آیت الله بروجردی به طور کلی بر سراسر حوزه های علمیه تاثیر نهاد. در چنین فضایی حرکت های سیاسی محدود و معدودی از سوی روحانیون انجام می گرفت. از جمله این حرکت ها باید به اقدامات فداییان اسلام و نیز مبارزات آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی، آیت الله سید محمود طالقانی و ... اشاره کرد. البته این حرکت ها نیز با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ رو به رخوت و خاموشی رفت. ‏ بدین ترتیب در فاصله زمانی کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تا آغاز دهه ۱۳۴۰ که نهضت اسلامی از سوی امام خمینی شروع گردید فضای حاکم بر حوزه های علمیه فضایی غیر سیاسی بود و بیشترهم آیت الله بروجردی مصروف مسائل درونی حوزه و مباحث درسی می گردید. ‏پس از رحلت آیت الله بروجردی امام از پتانسیل قابل توجهی که در اثر تلاش های آیت الله بروجردی در حوزه های علمیه به وجود آمده بود استفاده نموده، سنگ بنای نهضتی عظیم را گذاشته و تئوری جدایی دین از سیاست را به کناری افکندند. نتیجه این اقدام تاریخی امام در ۲۲ بهمن ماه ۱۳۵۷ به ثمر نشست.‏

عرفان کریمی