تاریخ نویسی با چاشنی داستان پردازی

از زمانی که فیلم ۳۰۰ با موضوع جنگ های ایران و یونان ساخته شد و در آن چهره یی بسیار زننده از ایرانیان به نمایش درآمد, احساسات بسیاری از مردم ایران برانگیخته شد و نقدهای بسیاری در مورد روایت این فیلم از جنگ های ایران و یونان صورت گرفت

از زمانی که فیلم ۳۰۰ با موضوع جنگ های ایران و یونان ساخته شد و در آن چهره یی بسیار زننده از ایرانیان به نمایش درآمد، احساسات بسیاری از مردم ایران برانگیخته شد و نقدهای بسیاری در مورد روایت این فیلم از جنگ های ایران و یونان صورت گرفت. منبع نویسندگان فیلمنامه بیش از منبع دیگر، کتاب «تواریخ هرودوت» بوده و به همین دلیل از آن به بعد این کتاب از سوی ایرانیان مورد توجه و نقد بیشتری قرار گرفت. انتشار کتاب «نقد تواریخ هرودوت» را می توان نمونه یی از افزایش توجه و حساسیت به کتاب هرودوت دانست.

در مورد جنگ های ایران و یونان کتاب های مختلفی توسط مورخان ایرانی و خارجی نوشته شده است که اولین و معروف ترین شان «تواریخ هرودوت» است.

اگرچه این کتاب تاکنون با ترجمه های مختلفی به فارسی منتشر شده، اما هرگز اثری مستقل در شرح و نقد آن به فارسی منتشر نشده است. «نقد تواریخ هرودوت» از جمله معدود کتاب هایی است که در شرح تاریخ هرودوت، توسط اسپنسر دی اسکالا نوشته شده، محمد بقایی (ماکان) آن را به فارسی ترجمه کرده و نشر یادآوران در سال ۸۷ آن را برای اولین بار منتشر کرده است.

مترجم کتاب در مورد قضاوت های انجام گرفته راجع به کتاب تواریخ هرودوت معتقد است اظهارات مرحوم میرزا حسن خان پیرنیا در «ایران باستان» و احمد کسروی در مورد کتاب هرودوت احتمالاً این شبهه را برمی انگیزد که نظرات آنان نمی تواند خالی از احساسات وطن دوستانه باشد، اما جالب اینجا است که اسپنسر امریکایی نیز در کتاب نقد تواریخ هرودوت، اظهارات هرودوت را یکسویه و به طور ضمنی عاری از صحت لازم می داند. به نظر ماکان ارزیابی هایی اسپنسر از آن رو مورد قبول خواننده قرار می گیرد که می داند او وابسته به هیچ یک از دو سرزمین ایران و یونان نیست.

هرودوت که به پدر تاریخ معروف است، در شهرک هالیکارناس در جنوب غربی آسیای کوچک به دنیا آمد. در آن زمان ساحل غربی آسیای کوچک که مرکز تمدن یونانی بود، ایونیه خوانده می شد. هرودوت در آنجا تعلیم و تربیت یونانی را آغاز کرد. او با وجود اینکه اکثر عمرش را در جهانی یونانی گذرانده، اما با فرهنگ ایرانی هم آشناست. شاید به همین دلیل است که کتاب تواریخ او اثری دلپذیر شده است. در تواریخ سخن از جنگی بزرگ به میان می آید که میان ایران و یونان درگرفت. هرودوت سعی می کند به این پرسش پاسخ دهد که چرا ملت های مذکور با یکدیگر به منازعه پرداختند. او برای چنین منظوری لازم می بیند علاوه بر شرح داستان جنگ، از تاریخ، رسوم و مذهب این دو قوم نیز صحبت به میان آورد.

کتاب تواریخ هرودوت به سه بخش تقسیم می شود؛ نخستین بخش شامل کتاب اول تا چهارم است که بیشتر به تاریخ ولایات امپراتوری ایران می پردازد. بخش دوم مشتمل بر کتاب پنجم و بخشی از کتاب ششم است که در آن سخن از علل موثر جنگ می رود. بقیه کتاب تواریخ مربوط است به جنگ میان یونانیان و ایرانیان. کتاب نهم تقریباً یکباره تمام می شود و این نشان دهنده آن است که هرودوت هنوز مشغول تالیف آن بوده که در می گذرد. توجه هرودوت به نقل افسانه ها و داستان ها، جانبداری اش از آتن، اعتقاداتش به تاثیرات فوق طبیعی و نیز برخی بی دقتی های بسیار آشکارش سبب شده اند بسیاری مولفان برجسته معتقد شوند او در کار تاریخ نویسی پژوهی، پژوهنده یی باارزش نیست.

البته این دیدگاه به دلیل کشفیات باستان شناسی در ایام اخیر تغییر یافته و نوشته هایش مورد تایید قرار گرفته اند. حتی زمانی که به نقل داستان و حکایت می پردازد به کرات هشدار می دهد اینها افسانه اند و نظرش را در مورد صحت و سقم آنها بیان می کند. از سوی دیگر او به الهام غیبی اعتقاد دارد، منتها نه کورکورانه. یکی از بی دقتی هایش احتمالاً غلو بی اندازه او از جمله در مورد تعداد سپاهیان ایران است که به یونان هجوم بردند. حال آنکه باید کمتر بوده باشد. محققان ثابت کرده اند اطلاعات ارائه شده در نوشته های هرودوت تا آنجا که به خود او مربوط می شود، صحیح است و اشتباهاتش از روی غرض ورزی نیست. محققان اکنون بیشتر تحقیقات خود را به این امر اختصاص داده اند که دریابند چه بخش هایی از نوشته ها و گزارش های او دقیقاً صحیح است، زیرا در مورد جنگ های ایران و یونان منبعی موثق تر از تاریخ هرودوت وجود ندارد.

به اعتقاد اسپنسر کتاب تواریخ در مجموع چشم اندازی وسیع از زندگی بسیاری از ملل کهن ارائه می دهد و از قهرمانی هایی که یونانیان و ایرانیان در طول جنگ داشته اند، سخن می گوید. از آنجا که هرودوت با توجه به برخورد میان شرق و غرب احساس می کرد باید هر یک از فرهنگ های متضاد را تا آنجا که می تواند به طور کامل وصف کند، این کار را تا حدی که مقدورش بود به بهترین نحو انجام می دهد.

مهرداد دیلمی