از زخم معده تا سرطان لوزالمعده

شایع ترین مشکلات گوارشی در دوران سالمندی

با افزایش سن، عملکرد اعضا و دستگاه‌های بدن دچار تغییراتی می‌شود که دستگاه گوارش را هم در برمی‌گیرد. مشکلات دندانی، کم‌تحرکی، تغییر رژیم غذایی و عوارض داروهایی که در دوران سالمندی مصرف می‌شوند، ممکن است ناراحتی‌های دستگاه گوارشی را تشدید کنند...

در این نوشته، نگاهی می‌اندازیم به شایع‌ترین تغییرات و مشکلات دستگاه گوارش در دوران سالمندی و راه‌های پیشگیری و روش‌های درمان آنها.

سرطان‌های مری، معده، لوزالمعده و روده بزرگ با افزایش سن شیوع بیشتری پیدا می‌کنند بنابراین همیشه پزشکان باید این آگاهی را داشته باشند که در سالمندان شیوع سرطان‌های دستگاه گوارشی از مری تا روده بزرگ و لوزالمعده بیشتر از جوان‌هاست.

● مشکل بلع غذا

اگر بخواهیم بحث را از دهان شروع کنیم و به سمت راست‌روده یا رکتوم برویم، باید بگوییم که معمولا بیماری‌های حرکتی مری در افراد سالمند شیوع بیشتری دارند و سبب بروز اشکال در بلع غذا می‌شوند. این اختلالات می‌توانند ناشی از زخم، تومور یا اختلالات حرکتی مری باشند. آنچه اهمیت دارد این است که هیچ‌گاه حق نداریم گیرکردن غذا در گلوی در فرد سالمند را نادیده بگیریم زیرا گهگاهی در خانم‌های جوان نیز این مشکل دیده می‌شود که ناشی از استرس و اضطراب فرد است اما در سالمندان چنین چیزی وجود ندارد و این یک هشدار به خانواده‌ها است. وقتی یک فرد سالمند از اختلالات بلع شکایت می‌کند او را حتما نزد پزشک ببرید زیرا متاسفانه با بالا رفتن سن، احتمال ایجاد سرطان مری در افراد افزایش پیدا می‌کند و بارها شاهد بوده‌ایم که سالمندان و اطرافیانشان فکر می‌کرده‌اند که مشکل بلع به دلیل استرس بوده و فرد زمانی به ما مراجعه می‌کند که دیگر خیلی دیر شده است. گاهی مشکل بلع غذا در سالمندان به دلیل سکته‌ مغزی است و ارتباطی به مری ندارد. علت دیگر آن است که سرعت حرکت مری در سالمندان کاهش می‌یابد و این مساله هم سبب ایجاد مشکل در بلع غذا می‌شود. گروهی از سالمندان نیز از مشکل ریفلاکس یا برگشتن غذا از معده به مری رنج می‌برند. تکرار وتداوم این مشکل می‌تواند سبب التهاب و تورم مری و درنهایت، ایجاد تنگی و زخم در مری شود.

مصرف گروهی از داروها نیز می‌تواند چه در افراد جوان و چه در افراد سالمند باعث زخم مری و سبب اشکال در بلع غذا شود. گاهی مصرف برخی از آنتی‌بیوتیک‌ها مانند داکسی‌سایکلین که برای عفونت‌ها تجویز می‌شود، قرص آهن که در خانم‌های مسن مصرف می‌شود و یا حتی قرص کلسیم و ... این زخم‌ها را ایجاد می‌کند و در نهایت باعث مشکل بلع می‌شود.

● سوء‌ هاضمه

بسیاری از سالمندان از مشکلاتی مانند سوزش، پری معده، تهوع و استفراغ و ... شکایت دارند. به مجموعه این علایم، سوء‌هاضمه می‌گویند. اگر بیمار دچار زخم گوارشی نباشد، به آن سوء‌هاضمه بدون زخم گفته می‌شود که مشکل شایعی است. در این سوءهاضمه، فرد سالمند از این موضوع شکایت دارد که به محض آنکه چیزی می‌خورد، معده‌اش جلو می‌آید و دچار نفخ و پری و درد در ناحیه معده می‌شود. در افراد سالمند سوءهاضمه بدون زخم یک علامت هشدار دهنده است زیرا این مشکل می‌تواند یکی از علایم سرطان معده باشد.

● زخم معده

در دوران سالمندی زخم‌های معده شیوع بیشتری دارند و در جوان‌ها زخم‌های اثنی‌عشر. به همین دلیل ما همیشه از زخم‌های معده وحشت داریم زیرا ممکن است تابلوی بالینی سرطان معده، زخم‌های معده باشند. نکته مهم این است که مصرف داروها در افراد سالمند که از انواع دردهای استخوانی، مفصلی، آرتروز و... رنج می‌برند و از انواع مسکن‌های ضدالتهابی غیراستروییدی مانند بروفن، مفنامیک اسید و... استفاده می‌کنند بسیار بالاست. به همین دلیل عوارض گوارشی این داروها یعنی خطر خون‌ریزی معده، ‌زخم معده و ... سالمندان بیشتر از جوان‌هاست. یک فرد سالمند به راحتی ممکن است با خوردن یک قرص دیکلوفناک دچار خون‌ریزی شدید معده شود. لازم به ذکر است خون‌ریزی دستگاه گوارش علت ۸ درصد از مرگ و میرهاست. این مساله نشان می‌دهد که سالمندان به هیچ‌وجه نباید خودسرانه و بدون تجویز پزشک دارو بخورند.

● اسهال

گاهی اوقات، افراد سالمند، به خصوص آنهایی که زمین‌گیر شده‌اند، به اسهال مبتلا می‌شوند؛ در حالی که در معاینه پزشکی‌شان مشخص می‌شود که نه‌تنها فرد اسهال ندارد، بلکه یک توده مدفوعی کاملا سفت‌شده تقریبا شبیه سنگ در قسمت انتهایی روده‌شان گیر کرده است. این مشکل سبب می‌شود که از اطراف این توده سفت مدفوع، آب خارج شود و فرد احساس ‌کند که اسهال دارد. از همه بدتر این است که با دیدن چنین مشکلی، اطرافیان به فرد سالمند داروی ضداسهال می‌دهند و سبب بدترشدن مشکل می‌شوند؛ تا جایی که بیمار با زخم و خون‌ریزی مراجعه می‌کند و ممکن است حتی کار به جراحی بکشد.

● خون‌ریزی گوارشی

یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که در افراد مسن مشاهده می‌کنیم، خون‌ریزی از دستگاه گوارش فوقانی یا تحتانی است. لازم به ذکر است از نظر آناتومیکی از مری تا اثنی‌عشر را دستگاه گوارش فوقانی و از اثنی‌عشر به پایین را دستگاه گوارش تحتانی می‌گوییم. شایع‌ترین این خون‌ریزی‌ها، خون‌ریزی‌ از بواسیر یا همورویید است زیرا همان‌طور که می‌دانید یبوست در سالمندان شایع است و سبب ایجاد بواسیر یا همورویید می‌شود. خون‌ریزی ناشی از همورویید معمولا به شکل قطره‌قطره است ولی مهم این است که نباید خون‌ریزی را به بواسیر ربط بدهیم مگر آنکه قسمت‌های فوقانی دستگاه گوارش را ببینیم. خیلی از اوقات سرطان‌های ناحیه راست‌روده(رکتوم) فقط می‌تواند خودش را با یک خون روشن نشان دهد ولی چون بیمار فکر می‌کند خون‌ریزی‌اش به دلیل بواسیر است خیلی دیر به پزشک مراجعه می‌کند. به همین دلیل معمولا به افراد بالای ۴۵ سال توصیه می‌کنیم اگر از ناحیه مقعد دچار خون‌ریزی ‌شدند حتما هرچه سریع‌تر به پزشک مراجعه کنند. البته این مشکل فقط مربوط به افراد بالای ۴۵ سال نیست و هر فرد که خون روشن دفع می‌کند بهتر است مورد بررسی قرار بگیرد. خون روشن عمدتا مربوط به قسمت تحتانی دستگاه گوارش است. گاهی اوقات در ۱۵ درصد موارد خون‌ریزی می‌تواند از قسمت فوقانی دستگاه گوارش باشد که معمولا خودش را با خون‌ریزی شدید و گاه لخته‌لخته نشان می‌دهد. نکته‌ای که برای ما خیلی اهمیت دارد مساله کم‌خونی فرد سالمند است. ما هیچ‌گاه نمی‌توانیم به فردی که دچار کم‌خونی است بگوییم گوشت قرمز بخورد یا قرص آهن مصرف کند.

اگر فردی به خصوص در آقایان و افراد بالای ۴۵ سال، دچار کم‌خونی شد به هیچ‌وجه حق نداریم قرص آهن به او بدهیم؛ مگر آنکه علت کم‌خونی را پیدا کنیم. خیلی از اوقات، ما بیمارانی با تومور روده بزرگ در ناحیه سکوم یا قسمت ابتدایی روده بزرگ داریم که تنها علامت این تومورهایشان کم‌خونی فقر آهن است و ممکن است بیمار هیچ علامت دیگری مانند درد، اختلالات اجابت مزاج و... نداشته باشند. در این حالت، بیمار مدت‌ها به تصور اینکه دچار کم‌خونی فقر آهن است، با خوردن قرص آهن درمان می‌شود و پیگیری بیشتری نمی‌کند؛ تا جایی که تومور دیگر قابل درمان و جراحی نیست. در افراد مسن بیماری‌های عروقی روده‌بزرگ هم شایع‌ است و فرد در ناحیه روده‌بزرگش مشکل عروقی پیدا می‌کند. این مشکل هم خودش را با خون‌ریزی نشان می‌دهد.

● بیماری‌های دیگر

بعضی از بیماری‌ها در افراد مسن شایع‌ هستند و ما آنها را در جوانان نمی‌بینیم؛ مانند ایسکمی کولون (نرسیدن خون به روده‌بزرگ)‌ و آنژیودیسپلازی (یک کلافه عروقی که به داخل مجرای روده برجسته می‌شود و ممکن است خونریزی کند) و تداخل مصرف داروها. علاوه بر عوارض برخی داروها که سبب خون‌ریزی، زخم و درد گوارشی می‌شود؛ یکی از مشکلات رایج گوارشی در سالمندان، مصرف همزمان برخی از داروها با همدیگر است. این امر، احتمال تداخل دارویی را بالا می‌برد و مشکلاتی را برای برخی از سالمندان ایجاد می‌کند.

دکتر ناصر ابراهیمی‌دریانی

فوق‌تخصص بیماری‌های گوارشی و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران