چگونه مغزمان را جوان نگه داریم

۲۰ توصیه برای افزایش توانایی مغز در دوران سالمندی

برخی افراد معتقدند روند یادگیری قبل از تولد شروع می‌شود و تا زمان مرگ ادامه دارد و فقط در برهه‌هایی از زمان شاهد صعود و نزول آن هستیم که یکی از این برهه‌ها، دوران سالمندی است که گفته می‌شود یادگیری در آن سیر نزولی دارد...

صفحه «سالمندان» این هفته سعی می‌کند به عواملی که باعث می‌شود در دوران سالمندی یادگیری تحت‌تاثیر برخی عوامل کاهش پیدا ‌کند و همچنین راه‌های پیشگیری از آن و ارائه نکته‌های کلیدی برای افزایش توان یادگیری اشاره ‌کند.

بروز برخی مشکلات جسمی مانند کاهش شنوایی و بینایی می‌تواند در کاهش یادگیری نقش داشته باشد. سالمندان مبتلا به این مشکلات، در شنیدن و دیدن مشکل دارند و همین مساله باعث می‌شود دچار اختلال یادگیری شوند. گاهی هم ابتلا به بیماری‌هایی که جنبه روا‌‌‌ن‌پزشکی دارد مثلا افسردگی و اضطراب به دلیل نداشتن توجه و تمرکز می‌تواند باعث کاهش یادگیری ‌شود که با درمان این بیماری‌ها، وضعیت یادگیری سالمندان بهتر می‌شود.

● کاهش تدریجی سلول‌های مغزی

آمارهای پژوهشی نشان می‌دهد از حوالی ۲۰ سالگی به تدریج بیش از ۲۰۰ میلیارد سلول مغز از بین می‌رود بنابراین با بالارفتن سن سلول‌های مغزی بیشتری از بین می‌رود که دیگر قابل ترمیم و تولید نیستند و طبیعی است با افزایش سن، سرعت یادگیری هم کاهش پیدا کند. این مساله، پدیده فیزیولوژیکی است اما جالب است بدانید در مقابل همین نظریه، نظریه دیگری وجود دارد که نشان می‌دهد هر چقدر فرد، فعالیت مغزی بیشتری داشته باشد، سرعت یادگیری او با شدت کمتری کاهش پیدا می‌کند. اغلب سالمندان تصور می‌کنند با افزایش سن دیگر توانایی یادگرفتن ندارند بنابراین درصدد یادگیری یا استفاده از تکنولوژی‌های جدید نیستند درحالی که این تصور درست نیست و اگر فعالیت‌ مغزی کم شود، خواه?ناخواه باعث کوچک شدن مغز و کاهش عملکرد آن خواهیم بود.

● ضرورت فعالیت‌های ذهنی

کسانی که سالیان دراز تنها مشغولیت ذهنی‌شان تماشای تلویزیون یا گفت‌وگوی تلفنی یا گوش دادن به رادیو بوده است، در معرض کاهش توانایی مغزی هستند. هرچند این کارها به‌صورت محدود آموزنده است اما افراط در این زمینه ضمن بازداشتن فرد از فعالیت‌های دیگر، ذهن و فکر را نیز از فعالیت بازمی‌دارد و احتمال تخریب مغز و تضعیف حافظه را افزایش می‌دهد درحالی که تمرین‌های مغزی مختلف مانند مطالعه (کتاب و روزنامه)، نوشتن، نقاشی، حل جدول، سودوکو، حل چیستان و معماهای تصویری، بازی‌های فکری ساده، نواختن موسیقی، بازی شطرنج، یادگیری زبان جدید، محاسبه?های ذهنی ریاضیات و... مقاومت مغز را در برابر بیماری آلزایمر بالا می‌برد و احتمال تخریب مغز و تضعیف حافظه را کاهش می‌دهد.

یادگیری مطالب جدید و ادامه تحصیلات هم در هر سنی به دلیل افزایش ذخایر شناختی مغز، خطر ابتلا به بیماری آلزایمر را کم می‌کند. هر چه سلول‌های مغزی ارتباط بیشتری با هم داشته باشند و اطلاعات بیشتری رد و بدل کنند، مغز ورزیده‌تر می‌شود. دانشمندان معتقدند تمرین‌های فکری برای مغز مثل شناکردن برای بدن است و هر چه بیشتر باشند، مغز قوی‌تر خواهد بود. مغز همچون سایر اعضای بدن اگر طی عمر کمتر استفاده شود و تمرین‌های کمتری انجام دهد، زودتر پیر می‌شود و قدرت فعالیت کمتری خواهد داشت.

● اصول یادگیری در سالمندان

آموزش‌ها باید کاربردی باشد. به سالمندان باید مطالبی آموزش داده ‌شود که به آن علاقه‌مند باشند یا اینکه جنبه کاربردی‌ برایشان داشته باشد. در غیر این صورت آموزش به‌هیچ‌وجه فایده‌ای ندارد و حتی ممکن است باعث ناامیدی‌شان شود. توصیه‌های کلیدی زیر را می‌توان اصول اولیه یادگیری در سالمندان دانست:

۱) برخی سالمندان به تاریخ، جغرافیا، ادبیات، باغبانی و... علاقه‌مندند و با توجه به در نظر گرفتن این مساله، می‌توان آموزش‌هایی برای آنها داشت. علاوه براین، آموزش مسایل بهداشتی نیز ارتباط مستقیمی با سلامت آنها دارد.

۲) درمورد موضوعی که سالمند درصدد یادگیری آن است، اطلاعات گذشته‌اش را مرور کنید و سپس نکته‌ و موارد جدید درباره آن را به وی یاد دهید.

۳) پله‌پله گام بردارید. هر جلسه باید فقط به یادگیری یک موضوع اختصاص داده شود مثلا یک روز نکته‌هایی درباره رژیم غذایی، استفاده از تلفن همراه و...

۴) هر دوره آموزشی حداکثر باید ۳۰ دقیقه طول بکشد. می‌توان در روز ۳ مرتبه به مدت ۳۰ دقیقه این جلسه‌ها را برگزار کرد.

۵) نحوه آموزش باید به‌گونه‌ای باشد که باعث اصلاح و تغییر عادت رفتاری غلط در سالمندان شود.

۶) آموزش نباید فقط به صحبت کردن محدود شود. نحوه آموزش باید با نشان دادن عکس، فیلم، نمودار و... همراه باشد تا تاثیر بهتری بر روند یادگیری سالمندان داشته باشد. اصولا در این دوران سالمندان بیشترین تاثیر را از نگاه (دیدن) دارند.

۷) بخشی از فعالیت‌های روزمره سالمندان را به حل جدول، پرسیدن جدول ضرب و... اختصاص دهید.

۸) آموزش باید به صورت عملی باشد. اگر می‌خواهید نحوه صحیح مسواک زدن را به سالمند یادآوری کنید، بهتر است این حرکت را جلوی او انجام دهید و از او بپرسید که درست مسواک می‌زنید یا نه.

۹) برخی نکته‌ها را غیرمستقیم به سالمندان آموزش‌ دهید. مثلا اگر به دیابت مبتلاست برای یاد دادن نحوه تغذیه صحیح نباید مستقیم به او بگویید چه چیزی بخورد یا نخورد. بهتر است با یک نفر دیگر از اعضای خانواده در این خصوص صحبت کنید و از یکدیگر بپرسید یک فرد دیابتی چه چیزهایی را نباید بخورد. در چنین شرایطی سالمند به درستی نکته‌های آموزشی را فرا می‌گیرد.

۱۰) سالمندان در جمع‌های دوستانه و گروهی بهتر مسایل آموزشی را یاد می‌گیرند.

۱۱) حین آموزش، نظر آنها را هم جویا شوید و سعی کنید مشارکت بیشتری در کلاس داشته باشند.

۱۲) موقعیت‌های مکانی و زمانی را از سالمندان بپرسید. مثلا اگر به یک مکان فرهنگی یا تاریخی می‌روید، از آنها بپرسید که الان در چه مکانی هستید یا امروز چندم ماه و چه روزی است.

۱۳) القای این نکته به خود یا فرد سالمند که چیزی یاد نمی‌گیرد، درست نیست. فراموش نکنید که خود شما هم دوران سالمندی را تجربه خواهید کرد.

۱۴) اگر سالمندی دچار مشکل بینایی، شنوایی، افسردگی، اضطراب یا زوال عقل و... است، حتما قبل از آموزش و یادگیری برای درمان اقدام کنید.

۱۵) لبنیات، حبوبات، میوه‌‌ها، ماهی و انواع مغزها را در برنامه غذایی سالمندان بگنجانید زیرا در روند یادگیری آنها موثر است. ‌برای تقویت بهتر حافظه سالمندان آبزیان غنی‌‌ترین منبع امگا۳ است. ماهی، میگو، روغن ماهی و حتی کپسول‌های امگا۳ و ویتامین D (در صورت تجویز پزشک) می‌تواند به کاهش التهاب‌های احتمالی و افزایش قدرت حافظه کمک کند.

۱۶) چکاندن چند قطره آبلیمو یا نارنج تازه روی غذا جذب آهن غیر هم را بالا می‌برد که در تقویت حافظه موثر است.

۱۷) به هیچ‌وجه فریب تبلیغات دارویی، مخصوصا داروهای گیاهی که باعث تقویت حافظه و یادگیری می‌شود، نخورید. هیچ دارویی که باعث بهبود روند یادگیری شود، وجود ندارد و ممکن است مصرف این نوع داروها مشکلاتی را ایجاد کند.

۱۸) آب یکی از در دسترس‌‌ترین مواد خوراکی است که در تقویت قوه یادگیری و حافظه سالمندان تاثیر دارد بنابراین باید در برخی از موارد، حتی اگر میلی به نوشیدن آب ندارند، جرعه‌جرعه آب بخورند.

۱۹) تماشای آلبوم عکس‌ها و فیلم‌های مراسم خانوادگی یا تهیه شجره‌نامه به تقویت حافظه کمک می‌کند.

۲۰) تماشای فیلم‌های مستند و راز بقا، بازی اسم فامیل، حتی به صورت شفاهی، دیدن تصاویر و خواندن مطالب مربوط به اماکن تاریخی، مذهبی و هنری، تماشای تصاویر و خواندن مطالب مربوط به اشخاص مشهور علمی، مذهبی و هنری نیز می‌تواند در تقویت توانایی مغز نقش بسزایی داشته باشد.

دکتر علی باغبانیان

روان‌پزشک، عضو هیأت‌علمی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران