نمایش تقدیر

دین و مناسبات دینی قرن هاست ذهن آدمیان را به خود مشغول كرده است اگر چه این ركن اساسی در جوامع مختلف با نوسان ها و تغییرهای زیاد به حیات خود ادامه داده, ولی هیچ گاه از جنبه های زندگی بشری حذف نشده است

دین و مناسبات دینی قرن هاست ذهن آدمیان را به خود مشغول كرده است. اگر چه این ركن اساسی در جوامع مختلف با نوسان ها و تغییرهای زیاد به حیات خود ادامه داده، ولی هیچ گاه از جنبه های زندگی بشری حذف نشده است. دین بنا بر فراخور زمان حیاتش و نوع جامعه ای كه در آن شكل گرفته با مسائلی چون سیاست، اقتصاد، اجتماع، فرهنگ و هنر رو به رو شده است. در زیر مجموعه هنر رابطه ای عمیق میان دین و نمایش وجود دارد، تا جایی كه بسیاری از محققان، تئاتر را زاییده مراسم و آیین های مذهبی می دانند و حتی معتقدند تئاتر در غرب بعد از ممنوعیت های قرون وسطی بار دیگر از درون كلیسا سر برآورد. در ایران پیش از آن كه نمایش به شیوه غربی رواج یابد، هنرمندان گمنام نمایش توانستند در قالب نمایش های مذهبی به روایت دراماتیك سرگذشت اولیای دین دست یابند. این موضوع نشان از سابقه كهن آیین های نمایشی در دیار ما دارد، زیرا برخی از نمایش ها چون تعزیه از لحاظ اجرایی وامدار آیین های پیش از اسلام بودند.

نمایش های مذهبی در ایران برپایه داستان زندگی خاندان پیامبر اسلام شكل گرفتند. در بین این گونه های نمایشی، نقالی و تعزیه از جایگاه ویژه ای برخوردارند كه درباره چگونگی شكل گیری و فرم های اجرایی آنها بررسی و تحقیقات وسیعی صورت گرفته است، ولی در بین این نوشته ها دو موضوع جلوه كمتری دارند:

۱- بررسی ساختمایه های نمایش های دینی

۲- سیمای پیشوایان دینی به طور مشخص در این نمایش ها. در این فرصت در نظر داریم تا دو موضوع فوق را بامحوریت امام رضا(ع) در نقالی و تعزیه مورد بررسی قرار دهیم.

●سیره امام رضا(ع) در نقالی و دیگر آیین های نمایشی

نقالی: علامه دهخدا در باره واژه نقال می گوید: «اضافه گو، قصه خوان، كسی كه قصه و حكایت بیان می كند، كسی كه در قهوه خانه ها و مجامعی از این قبیل داستان های حماسی و سرگذشت پهلوانان و عیاران را به آهنگی خاص نقل می كند» (دهخدا، جلد ،۱۴ ص ۲۲۶۵۳).

نقالی از جمله نمایش های مستقل است كه پس از اسلام شكل گسترده و نمایشی پیدا كرد. ریشه نقالی به قوالی پیش از اسلام باز می گردد. مهم ترین تفاوت این دو گونه نمایشی مربوط به اجرای آنهاست، قوالی با ساز همراه بود، ولی نقالی بدون ساز و با تكیه بر بازیگری، شرح و بیان نقالی اجرا می شد، نقل ها از لحاظ مضمون به چهار دسته اصلی دسته بندی می شوند:

الف ـ نقالی های تاریخی اسطوره ای و حماسی

ج ـ نقل های پهلوانی

د ـ نقل های غنایی

ه ـ نقل های دینی و مذهبی.

بخش قابل توجهی از نقل های مورد استفاده در نواحی ایران از مضمون دینی و مذهبی برخوردارند. این گروه ازنقل ها به اشكال مختلفی مسائل اعتقادی را مورد توجه قرار داده و به باز پرورش آنها می پردازند.

بعضی از نقل های مذهبی به طور مستقیم برخی از احادیث قرآنی یا روایت دینی و مذهبی را به عنوان جوهر اصلی خود برگزیده اند. نقل سرگذشت حضرت یوسف(ع)، نقل حضرت علی(ع)، نقل موسای پیامبر، نقل در آتش شدن حضرت ابراهیم(ع) و نقل حضرت امام رضا(ع) مهمترین اینگونه نقل هاست كه در نوروز خوانی نیز مورد استفاده قرار می گرفت. برای نمونه در نقل های مربوط به امام رضا(ع) داستان سفر ایشان از مدینه به طوس مورد توجه قرار می گرفت. مهمترین ویژگی این نقل افزودن شاخ و برگ های عامیانه به اصل داستان و آوردن معجزات و كرامات امام رضا(ع) نزد صیاد برای آزاد كردن آهویی است كه بره شیرخواره اش در انتظار اوست.

در این نقل معجزه امام رضا(ع) به عنوان درونمایه اصلی داستان مورد توجه قرار گرفته است. این مجلس نقل بیشتر در خراسان اجرا می شد. نكته جالب توجه در مورد نقل ضامن آهو فرم اجرایی آن است. خراسان از استان هایی است كه علاوه بر شیعیان، اهل سنت نیز در آن سكونت دارند و به همین دلیل دو روایت متفاوت از داستان ضامن آهو وجود دارد، قهرمان این نقل در مناطق اهل سنت پیامبر اسلام حضرت محمد(ص) است.

دو ویژگی اساسی در نقل ضامن آهو به روایت شیعیان وجود دارد: اول سخن گفتن آهو كه این ویژگی یعنی سخنگویی حیوانات تا حدودی تحت تأثیر مكاتب ادبی و قصه پردازی هندی است و دوم یعنی معجزه حضرت رضا(ع) بیشتر از جوهر و درونمایه اسلامی و شیعه سرچشمه می گیرد.

نقالی دینی شكل های مختلفی از آیین های نمایشی را در بر می گیرد كه بیان زندگی و فضایل امام رضا(ع) در برخی از این آیین ها به عنوان موضوع اصلی مورد توجه است.

این آیین ها عبارتند از:

الف ـ مناقب خوانی- سروده های شعر در مدح و منقبت امامان معصوم از سوی گروهی كه مناقب خوان نامیده می شوند، برای مردم كوچه و بازار خوانده می شود.

«مناقب خوان ها شبیه مداحان عمل می كردند با این تفاوت كه كار آنها محدود به اوصاف امامان و ائمه شیعه امام علی(ع) بوده و در این زمینه به نقل حدیث و روایت و داستان های حماسی و مذهبی می پرداختند.» (نصری شرفی، ،۱۳۸۳ جلد ،۳ ص۹۲) به همین دلیل این قبیل اشعار را مبدأ اصلی حماسه نامه های مذهبی می دانند.

در منقبت خوانی های استان خراسان در باره كرامت امام رضا(ع) اشعاری خوانده می شد. این اشعار اگرچه عاری از داستان های حماسی بودند ولی از لحاظ آموزشی و اخلاقی نكات مهمی را در بر داشتند. این اشعار كه با حمد خداوند و نعت پیامبر اسلام و حضرت علی(ع) شروع می شدند به بیان فضایل اخلاقی امام رضا(ع) بدون بیان داستانی از زندگی ایشان می پرداخت.

ب ـ پرده خوانی- در این مراسم نقال داستان خود را از روی تصویری كه روی پرده كشیده شده است، شرح می دهید. موضوع تصاویر پرده خوانی دو بخش است: بخش اول داستان های كهن ایران و حماسه های ملی. بخش دوم حماسه های مذهبی و داستان هایی از زندگی امامان معصوم و مصائب شهادت امام حسین(ع) و یارانش. در بین پرده خوانی های مذهبی می توان به پرده سفر امام رضا(ع) و شرح معجزات از جمله شفا دادن كور، ضمانتآهو و داستان نجات زائر غریب اشاره كرد ( نصری شرفی، ،۱۳۸۳ ص ۹۴).

ج ـ چاووش خوانی- زمانی كه شخصی قصد زیارت اماكن مقدس را بویژه مرقد امام رضا(ع) می كرد عده ای او را مشایعت كرده و با خواندن اشعاری در مدح و توصیف زیارتگاه آن امام معصوم باعث دلگرم شدن مسافر در برآورده شدن حاجات در این سفر می شدند.

●سیمای امام رضا(ع) در تعزیه خوانی

«تعزیه» در لغت به معنای سوگواری و عزاداری و به پا داشتن یادبود عزیزان از دست رفته است و در اصطلاح به نوعی نمایش مذهبی با آداب و رسوم و سنت های خاص اطلاق می شود كه خلاف معنی آن غم انگیز بودن، شرط حتمی آن نیست و ممكن است گاهی خنده آور و شادی بخش نیز باشد. البته بیشتر این نوع نمایش ها به منظور یادآوری مظلومیت شهیدان دین و مذهب (امامان معصوم) برپا می شود (محجوب، ،۱۳۴۶ ص ۱).

اگرچه برگزاری مجالس تعزیه را مربوط به اواخر دوران صفوی می دانند، ولی نباید این نكته را فراموش كرد كه تعزیه شكل تكامل یافته مراسم و سوگواری های مذهبی است كه از قرون اولیه اسلامی در ایران رواج یافتند كه خود این مراسم نیز ریشه در آیین های قبل از اسلام داشتند. از زمان عضدالدوله دیلمی در قرن چهارم هجری به راه انداختن دسته های عزاداری رواج یافت. برپایی دسته های سوگواری در سوگ سیاوش و قبل از اسلام آغاز شده بود. این دسته ها شعرهایی را در ذكر مصائب شهدای كربلا می خواندند. این اشعار كه گاه به صورت سؤال و جواب خوانده می شد، بعدها در شكل گیری گفت وگوی نمایش های دینی نقش عمده ای داشتند (شهیدی، ،۱۳۸۰ بخش شكل گیری تعزیه).

این مراسم و تظاهرات مذهبی با رسمیت یافتن مذهب شیعه در دوره صفوی شكل و هیبت منظم و سازمان یافته ای پیدا كرد و بتدریج با نوشته شدن حماسه های مذهبی و كتاب هایی در مدح و منقبت خاندان پیامبر(ص) و نیز ظهور پدیده ها و عناصر فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و مراسم دیگر چون روضه خوانی، واقعه گویی، نقالی، مناقب خوانی، حمله خوانی و در اواخر دوره صفویه به شكل و صورت كنونی درآمد. البته تعزیه و تعزیه خوانی در تمام مناطق ایران در یك زمان و به یك شكل رواج نیافت و از نظر كیفیت و شیوه اجرا یكسان نبود كه با توجه به خارج از بحث بودن این موضوع، از كنار آن می گذریم.

تعزیه های به دست آمده با محوریت شخصیت امام رضا(ع) به دو بخش تقسیم می شوند:

۱- تعزیه های مربوط به شهادت امام

۲- تعزیه هایی مربوط به زیارت كنندگان مقبره امام. از هر كدام از این بخش ها دو نسخه اصلی وجود دارد، یك نسخه با نام مجلس شهادت امام رضا(ع) و نسخه دیگر با نام مجلس زوار غریب. این تعزیه ها با توجه به مناسبت های مرتبط با زندگی امام رضا(ع) اجرا می شدند، برای نمونه در جشن ها مجلس زوار غریب و در مراسم سوگواری مربوط به امامان شیعه، مجلس شهادت اجرا می شد. با همه تفاوت ها تمامی تعزیه های مربوط به امام رضا(ع) یك ویژگی مشترك دارند و آن اشاره به كرامات و معجزات امام رضا(ع) است.

●بررسی ساخت مایه های نمایشی تعزیه شهادت امام رضا(ع)

این مجلس كه مهمترین تعزیه درباره شهادت امام رضا(ع) است، در واقع روایتی است از غریبی امام و جفاهای وارد شده به ایشان.

●داستان تعزیه

خط اصلی داستان این مجلس، سفر امام به ایران و شهادت اوست. اما در این بین، داستان های فرعی به جذابیت و كشمكش داستان اصلی كمك می كنند. همان طور كه قبلاً اشاره شد، داستان معجزات امام رضا(ع) از ویژگی های مشترك تمامی مجالس تعزیه مربوط به ایشان است. این قصه ها كه در تعزیه شهادت امام چون شاخ و برگ از داستان اصلی منشعب شده اند، عبارتند از: شفا دادن كور، دیدار با مرد سلمانی و ملاقات او در هنگام مرگ، خشك شدن باغ با نفرین امام و ضمانت آهو و شرمساری صیاد، مكر پیرزن برای ضربه زدن به شخصیت امام و رسوا شدن او با مرگ پسرش.

این داستان ها با وجود ارتباط با یكدیگر، ساختمان و قصه ای مستقل دارند و هر یك دارای آغاز، میانه و پایان هستند. در مجلس شهادت امام رضا(ع) داستان های فرعی در بستر داستان اصلی قرار گرفته اند. به طوری كه هیچ گاه پراكندگی در خط داستانی احساس نمی شود. این تكنیك داستان پردازی به زیبایی توانسته بدون انقطاع ذهنی مخاطب از داستان اصلی، توجه او را به خرده داستان های نمایش نیز جلب كند.

●بن اندیشه (تم) نمایش

دو بن اندیشه در مجلس شهادت امام رضا قابل تشخیص است: فضایل اخلاقی امام و غربت.

هر كدام از این بن اندیشه ها در جای خود بخوبی پیام نمایش را منتقل می كنند. در مورد بن اندیشه یا تم اول می توان گفت كه در اصل هدف آن نشان دادن فضایل و كرامات معصومی است از تبار رسول الله كه در هر لحظه از زندگی خود منشأ خیر و خوبی است. شفا می دهد، می بخشد، هدایت می كند و همراهی می كند. امام در سفری است كه ناخواسته پای در آن نهاده ولی در كنار ذكر مرثیه ها، همواره به فكر گشودن گره از كار مردمان است. این موضوع از جنبه های تعلیمی تعزیه ها و نقل های مذهبی است، زیرا این نمایش ها همواره سعی در آموزش سیره نبوی دارند، هدف آنها تعلیم اخلاق نیكو و صفات پسندیده به مخاطب است و فقط به دنبال بازگویی داستانی از زندگی امامان نیستند. برای نمونه این بخشی از تعزیه به تماشاگر می آموزد كه در هر شرایطی باید به فكر حل مشكلات انسان ها بود.

بن اندیشه یا تم دوم كه جنبه حزن نمایش را نیز برعهده دارد، همواره بر غریبی آل علی(ع) تأكید دارد.

اگر هدف نمایش دینی را علاوه بر آموزش، ذكر مصائب و ظلم های ناروا بر اولیای خدا بدانیم، مجلس شهادت امام رضا(ع) بخوبی از عهده آن برآمده است. البته این یادآوری با اندوه درونی مخاطب كه ناشی از مشكلات روزگار است، جمع شده و او را به اوج جذبه عاطفی و تزكیه می رساند و گاه برای برقراری این ارتباط معنوی در برخی از گفت وگو به داستان كربلا نیز اشاره می كند.

شخصیت های تعزیه - اگرچه شخصیت های گوناگونی در مجالس تعزیه حضور دارند، ولی جنبه نمایشی تعزیه از چالش میان دو گروه شخصیتی یعنی اولیا و اشقیا به وجود می آید، اولیا به عنوان نماینده خیر و اشقیا به عنوان مظاهر شر و پلیدی در رویارویی با یكدیگر مخاطب را به شناختی دوباره از خویش دعوت می كنند.

شخصیت های مجلس شهادت امام رضا(ع) را می توان به چند گروه دسته بندی كرد: اولیا، شامل امام رضا، امام محمدتقی، اباصلت، اشقیا شامل مأمون، وزیر، شخصیت های غیرانسانی شامل جبرئیل، عزرائیل، آهو و مردم عادی شامل مرد، كور، سلمانی، باغبان، صیاد، پیرزن، پسر پیرزن.

رضا عباسی

فهرست منابع و مآخذ:

۱- شهیدی، عنایت الله (۱۳۸۰)، پژوهشی در تعزیه خوانی در ایران، دفتر پژوهش های فرهنگی، تهران.

۲- نصری شرفی، جهانگیری (۱۳۸۳)، نمایش و موسیقی در ایران، انتشارات مهرباران، تهران، جلد ۲ و ۳.

۳- دهخدا، علی اكبر (۱۳۴۳)، لغت نامه دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، جلد ۱۴.

۴- فراز، ابوالقاسم (۱۳۷۹)، مناقب علوی در آینه شعر فارسی، انتشارات پژوهشگاه علوم، تهران.

۵- محجوب، محمد (۱۳۴۶)، نمایش كهن نقالی، جشن هنر، شیراز.

۶- چلكووسكی، پیتر (۱۳۶۷)، تعزیه هنر بومی پیشرو ایران، ترجمه داود حاتمی، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.

۷- اسماعیلی، حسین (۱۳۷۵)، درآمدی بر نمونه شناسی تعزیه، ماهنامه سینما تئاتر، سال سوم، شماره ۱۱ اردیبهشت.

۸- شهریاری، خسرو (۱۳۶۵)، كتاب نمایش (فرهنگ واژه ها، اصطلاحات و سبك های نمایشی)، انتشارات امیركبیر، تهران.

---