کشور پیر دگر باره جوان خواهد شد

بررسی کاهش آمار ازدواج بر رشد جمعیت

ما پیر نمی‌شویم. دو دهه دیگر بهمنی از موهای سفید و سال‌های پشت سر گذاشته بر سرمان آوار می‌شود که یک باره حیران می‌مانیم که پس جوان‌تر‌ها کجا هستند و چه کسی قرار است از این همه سالمند مراقبت کند.

یکی از معدود طرح‌های ملی که با روند غیر قابل انتظاری پیشرفت کرده است، طرح کنترل جمعیت است که امروز جمعیت کشور ما را با رشد منفی مواجه کرده است.

برنامه اول توسعه کشور همان برنامه‌ای که بعد از سیل موالید دهه اول انقلاب می‌خواست جمعیت را کنترل کند، تنها برنامه‌ای بود که در آن سیاست‌های جمعیتی نرخ رشد جمعیت را از ۲/۳ در زمان تدوین برنامه اول به ۳/۲ در سال ۹۰ برنامه‌ریزی کرده بود. این در حالی است که هم‌اکنون این نرخ، ۲۵/۱ است.

تعداد تولد مولود زنده به دنیا آمده به ازای هر مادر نیز در سال‌های برنامه اول توسعه رقمی معادل ۶/۴ بوده است، اما هم‌اکنون با نرخ ۸/۱ نوزاد به ازای هر مادر مواجه هستیم. این یک بحران است و معنای آن این است که هر زوج حتی یک زوج را برای بقای نسل خود تولید نمی‌کند. امروز به نظر می‌رسد کنترل موالید بیش از حد انتظار اعمال شده است اما هر چیزی تبعات خاص خود را دارد.

اگر با همین روند کاهش رشد جمعیت پیش برویم در سال ۱۴۱۰ جامعه ایرانی به مرحله کهنسالی می‌رسد طبق اعلام کارشناسان جمعیتی، ما ازسال ۹۰ وارد مرحله سوم گذار سنی جمعیت یعنی دوره میانسالی شده‌ایم.

طبق اعلام اداره ثبت احوال کشور در هرم سنی جمعیت کشور تعداد افراد سی تا شصت و چهار ساله بیشتر از سایر گروه‌های جمعیتی خواهد بود.

● تغییراتی در سن ازدواج

در وضعی که امروز به سر می‌بریم، هرم جمعیت به این شکل در آمده است که از هر گروه سنی که در نظر بگیرید هرچه به سن پایین‌تر نزدیک شویم به جمعیت کمتر نیز نزدیک‌تر شده‌ایم. بنابراین مردان که سن ازدواج ۲۰ تا ۳۵ سال برایشان برآورد شده، باید با زنانی از گروه سنی ۱۵ تا ۲۹ سال ازدواج کنند، این در حالی است که این گروه سنی چون کم سن‌تر هستند یعنی متعلق به دوره‌های کنترل جمعیت هستند از فراوانی کمتری نیز برخوردارند و آقایان باید سلیقه خود را کمی تغییر دهند تا سرشان بی‌کلاه نماند.

به عبارتی، اگر تا دیروز مشاوران به جوانان توصیه می‌کردند برای ازدواج باید همسرانی کوچک‌تر ازخود برگزینند امروز ناچارند بگویند همسر همسن یا حتی بزرگ‌تر از خود داشتن به مراتب بهتر از بی‌همسر ماندن است.

این درست عکس حالتی است که در سال‌های قبل جامعه تجربه کرد و نتیجه انبوهی دختران اواخر دهه ۵۰ و اوایل دهه ۶۰ بود که به تجرد قطعی بسیاری از آنان منتهی شد. اکنون جمعیت افراد در سن ازدواج متعادل است اما در حال بزودی این تعادل برهم می‌ریزد تا سال ۱۳۹۶ یا ۱۳۹۷ ادامه خواهد داشت.

اما تا فرصت از کف نرفته است مشاوران باید دختران و پسران هم سن را آماده ازدواج کنند و آنها را به همسان گزینی عادت دهند. رسانه‌ها باید به این موضوع بپردازند و از ذکر کلیشه‌ای اموری چون دختر باید از مرد کوچک‌تر و تحصیلاتش پایین‌تر باشد، بپرهیزند، زیرا هر دو توصیه به مشکلاتی برای ازدواج منجر خواهد شد.

● ازدواج شاید، بچه‌دار شدن هرگز

اگر نسل امروز با بی‌میلی تن به ازدواج می‌دهد، برای بچه‌دار شدن از آن هم بی‌رغبت‌تر است و حتی برای طلاق هم گاهی جشن می‌گیرد !

وقتی این تغییر نگرش را بگذارید در کنار بالا رفتن سن ازدواج، براحتی می‌شود کاهش موالید را که در هرم جمعیتی دیده می‌شود، نتیجه گرفت.

مسعود شاه‌محمدی کارشناس ارشد آمار زیستی می‌گوید: هرچقدر سن بالا می‌رود ریسک بچه‌دار شدن هم افزایش می‌یابد و از سویی رغبت و حوصله فرزند داشتن نیز کاهش می‌یابد. بالا رفتن سن ازدواج و خیل کثیر دختران ازدواج نکرده دهه ۶۰ موجب شده تعداد فرزندان لازمی که باید به هرم جمعیت می‌پیوست، وجود نداشته باشد.

الگوی باروری مادران در سال‌های اخیر تحت تاثیر مستقیم افزایش سن ازدواج بوده است.

به گفته وی، افزایش سن الگوی باروری مادران می‌تواند در میان‌مدت موجب کاهش نرخ موالید شده و به مرور میزان رشد جمعیت را به صفر و حتی منفی برساند.

افزایش خطر تجرد قطعی، تغییر الگوی باروری و کاهش رشد جمعیت، از بین رفتن تعادل هرم جمعیتی و در نتیجه پیشی گرفتن شمار مردان در سن ازدواج نسبت به زنان فقط بخشی از آثار سوء افزایش سن ازدواج است.

در چنین شرایطی، ضرورت تغییر در سیاستگذاری‌های کلان برای جلوگیری از روند افزایش سن ازدواج بیش از پیش نمود پیدا می‌کند.

● نگاهی کم سو به آینده

عجب جامعه‌ای می‌شود، فکرش را بکنید تا هر وقت که می‌خواهید، کار می‌کنید و سر کارفرما منت هم می‌گذارید که با این سن و سالتان هنوز مشغول به کار هستید.

در رای‌گیری‌ها حرف اول و آخر را می‌زنید و بالاخره فضای شهری به نفع شما تغییر می‌کند، چون شما ـ سلامندان فردا ـ جمعیت غالب آن روز را تشکیل داده‌اید.

اما وضع به زیبایی این رویاپردازی پیش نخواهد رفت. حسین یزدان‌پناه کارشناس امور اقتصادی پیش‌بینی می‌کند اگر روند سالمندی جمعیت اینچنین ادامه یابد کم‌کم نیروهای کار کاهش می‌یابد و بازوی عملی و اقتصادی جامعه و صاحبان مشاغل سنگین کم و کمتر می‌شود و برای اغلب مشاغل خدماتی حتی ناچار می‌شویم از خارج نیروی کار بیاوریم.

صندوق‌های بازنشستگی با ورشکستگی مواجه خواهد شد و آینده چندان خوشی در انتظار سالمندان نسل انفجار جمعیت نخواهد بود، همان‌طور که نه در زمان کودکی، نه در زمان نوجوانی و نه در زمان دانشجویی کسی آماده ورودشان بود.

کارخانه‌ها را نسل جوان می‌چرخاند و طبق قانون عرضه و تقاضا، آنان مزد بیشتری طلب خواهند کرد و مزایای مضاعفی می‌طلبند.

اعتراض کارکنان جوان شدت خواهد گرفت و با توجه به استقبال مردم از تحصیلات کسی مشغول کارهای یدی نخواهد شد، زیرا هم جوانان جویای کارهای تخصصی هستند و هم سالمندان این مشاغل را رها نمی‌کنند.

● راهی برای تجدید نسل

خیلی‌ها را دیدم و از آنها پرسیدم چرا بچه اولشان را خواسته‌اند و بچه دومشان ناخواسته بوده و سومی را هرگز نمی‌خواهند و بشدت پیشگیری می‌کنند. آنان از وضع اقتصادی موجود واهمه داشتند و برای فرزندانشان نهایت رفاه و بالاترین امکانات آموزشی را می‌خواستند که البته بسیار گران تمام می‌شد.

آنها می‌ترسیدند فرزندانشان بحران را تجربه کنند و در صورت افزایش منطقی حقوق و دستمزد و ثبات کاری و وجود تسهیلاتی دائمی حاضر بودند در این کار تجدید نظر کنند، به شرطی که فرزندشان برای همیشه روی دستشان نماند و برایش اشتغال ایجاد شود.

اما خبر خوب این است که دولت مشغول تدوین طرحی جامع است که با ایجاد تسهیلاتی برای ازدواج و باروری و کمک به سرپرستی و تامین معاش خانواده، مردم تشویق شوند زودتر ازدواج کنند و فرزندان بیشتری به دنیا آورند.

کمک به تامین جهیزیه و مسکن ارزان و اقساطی، ایجاد اشتغال برای جوانان، ترویج همسن گزینی برای ازدواج و ازدواج‌های دانشجویی و آموزش به دختران نوجوان برای انتخاب درست همسر و الگوهای صحیح اخلاقی اسلامی همسرگزینی از جمله راهکارهایی است که مرکز امور زنان و خانواده ریاست جمهوری برای برون رفت از این مشکل پیشنهاد کرده است.

همچنین با تغییر در کارکردهای اجتماعی و خانواده پیشنهاد شده است که انجمن‌هایی برای ایجاد زمینه آشنایی سالم پسران و دختران فراهم شود و با دخالت نهادهای مردمی جای خالی نهاد واسطی که گزینه‌های مناسب ازدواج را به جوانان معرفی می‌کرد، پر شود.