پیوندتان مبارك, اعضای محترم

پیوند عضو یعنی اینكه تمام یك عضو یا بخشی از یك عضو را از بدن فردی خارج كنند و در بدن فرد دیگری بگذارند البته ممكن است بخشی از بدن شخص را به بخش دیگری از بدن همان فرد پیوند بزنند

پیوند عضو یعنی اینكه تمام یك عضو یا بخشی از یك عضو را از بدن فردی خارج كنند و در بدن فرد دیگری بگذارند. البته ممكن است بخشی از بدن شخص را به بخش دیگری از بدن همان فرد پیوند بزنند. هدف از پیوند، جایگزین كردن یا ترمیم عضو صدمه‌دیده یا از كارافتاده در شخص گیرنده است. به شخصی كه پیوند را دریافت می‌كند، <گیرنده> و به كسی كه عضو را اهدا می‌كند، <اهداكننده> یا <دهنده> می‌گویند. اهداكننده عضو می‌تواند یك شخص زنده یا شخصی متوفی و مرده باشد. سابقا به اهداكننده متوفی می‌گفتند <جسد.>

● اهدا كنندگان و انگیزه‌هایشان

معمولا افراد زنده برای اعضای خانواده خود حاضر به اهدای عضو می‌شوند. ممكن است شما برای عضوی از خانواده خود راضی به اهدای عضو باشید ولی به دلیل نا‌سازگاری، این اقدام عملی نباشد. در این حالت شما می‌توانید عضو خود را به فرد غریبه اما سازگار اهدا كنید و یكی از وابستگان او كه با هم‌خانواده شما سازگار است در عوض، عضوش را به جای شما به او اهدا می‌كند.

در این حالت باید هر دو جراحی به طور همزمان برگزار شود تا مبادا یكی از طرفین منصرف شود. در این حالت هویت طرفین تا بعد از عمل پیوند معمولا پنهان نگه داشته می‌شود. نوع دیگری از اهدا، اهدای خیرخواهانه است. در این نوع اهدا، شخص اهدا‌كننده هیچ وابستگی خانوادگی یا درخواست مالی ندارد و صرفا از روی خیرخواهی این كار را انجام می‌دهد. بسیاری از همین دسته خیرین، قراردادهای رسمی و قانونی را تكمیل و امضا می‌كنند كه به مقامات پزشكی اجازه می‌دهد در صورتی كه روزی دچار مرگ مغزی شدند، از یك یا چند عضو بدنشان برای نجات جان بیماران استفاده كنند.

نوع دیگری از اهدا، اهدای مالی یا جبرانی است؛ به این معنی كه شخص اهدا‌كننده در ازای اهدای عضو، توقعاتی معمولا از نوع مالی دارد. این نوع پیوند در بسیاری از كشورهای جهان غیرقانونی است و به طور پنهانی و با ظاهرسازی انجام می‌شود. نوعی از اهدا هم هست كه به اهدای اجباری شهرت دارد.

در این نوع، شخص اهدا‌كننده خلاف میلش مجبور به این كار می‌شود. از جمله این موارد، مواردی است كه طی آن از اعضای بدن زندانیان خطرناك و محكوم به مرگ یا محكوم به حبس‌‌های بلند مدت، به اجبار و برخلاف میلشان استفاده می‌كنند. دزدیدن جنازه‌ها و استفاده از اعضای آنها نیز از همین نوع پیوند محسوب می‌شود. آدم‌دزدی، به خصوص دزدیدن كودكان و استفاده از اعضای بدن آنها و یا برداشتن مخفیانه عضوی از بدن بیماران طی عمل جراحی بدون اطلاع و رضایت آنان، از جمله مصادیق شرم‌آور اهدای اجباری است كه متاسفانه هر سال مواردی از آن در سطح دنیا گزارش می‌شود.

● توزیع عادلانه عضو پیوندی

در بیشتر كشورها، نوعی فهرست انتظار از سوی مقامات مربوطه تهیه می‌شود. به نسبت نوع پیوند، عضو مربوطه، وخامت حال بیمار و مدت زمانی كه بیمار در فهرست انتظار قرار داشته، اولویت‌های واگذاری مورد بررسی قرار می‌گیرد. گاهی اوقات، شخص قبل از فوت در وصیت‌نامه‌اش نام شخص خاصی را ذكر می‌كند و می‌خواهد عضوش را به او اهدا كنند.

گاهی نیز شخص اهدا‌كننده یا اطرافیان شخص متوفی به طور مستقل تصمیم می‌گیرند كه عضو به چه كسی اهدا شود. از جمله این موارد، موردی بود كه در سال ۱۹۹۴ اتفاق افتاد و <پتی> دختر خانواده<اسزوبر> در اثر تصادف كشته شد و این در حالی بود كه پدرش، در فهرست انتظار پیوند قلب قرار داشت.

بعد از شك و تردیدهای بسیار، بالاخره اعضای خانواده تصمیم گرفتند تا قلب دختر به پدر اهدا شود. این عمل با موفقیت انجام شد و همان طور كه می‌شود حدس زد، بسیار هم مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت. در ایران موسسات خیریه‌، دولتی و غیر‌دولتی فعالی وجود دارند كه هماهنگی‌های لازم برای توزیع عادلانه اعضای پیوندی را انجام می‌دهند.

در سال‌های اخیر، شیوه اهدای كلیه در كشورمان به شكل متفاوت و منحصر به فردی انجام شده كه از آن در دنیا با نام <مدل ایرانی> نام برده می‌شود. در این شیوه كه با پرداخت هدیه ایثار از سوی دولت نیز همراه است، تاثیر عوامل سودجو كم و تا حد زیادی بحث تجارت منتفی می‌شود. در مدل ایرانی، فهرست انتظار در مورد پیوند كلیه از بین رفته است. در گزارشی كه در مجله معتبر اكونومیست به چاپ رسید، مدل ایرانی مورد تحسین قرار گرفت و پیشنهاد شد تا در تمام دنیا اهدای عضو داوطلبانه از نوع جبرانی، شكل قانونمند و رسمی به خود بگیرد. البته مدل ایرانی در دنیا منتقدانی نیز دارد.

● راه طولانی پیوند از دیروز تا امروز

مورخ‌ها می‌گویند پیوند عضو از انسان به انسان تاریخچه‌ای طولانی دارد. گویا مهارت‌های جراحی چنین پیوندهایی حتی پیش از ساخت و اختراع وسایل جراحی مناسب، وجود داشته است. اسناد تاریخی نشان می‌دهد كه پس‌زدن پیوند و دیگر عوارض جانبی، از جمله عفونت‌ها و مشكلات كلیوی، از همان زمان‌های قدیم مشكلات اساسی عمل پیوند بوده‌اند.

در تاریخ نوشته شده، یك طبیب چینی به نام <پی‌ین‌چیا‌او>، قلب ضعیف یك مرد قوی‌النفس را با قلب قوی یك مرد ضعیف‌النفس عوض كرده تا بین این دو تعادل برقرار شود. یا اینكه روایت می‌كنند در قرن سوم میلادی، دو نفر به نام دامیان و كاسماس پای یك بیمار را كه دچار قانقاریا شده بود با پای یك برده حبشی تازه در‌گذشته عوض كرده‌اند كه البته این دو مورد بیشتر به داستان و افسانه شباهت دارد.

اما شاید قدیمی‌ترین روایت‌های پیوند اعضا مربوط به پوست باشد كه به یك جراح هندی به نام <ساشروتا> مربوط می‌شود. گویا او در قرن دوم پیش از میلاد، سعی كرده تا پوست بینی یك بیمار را به صورت اتوگرافت ترمیم كند. اما تاریخ ثبت نكرده كه آیا این عمل، موفقیت‌آمیز بوده یا اینكه شكست خورده است.

قرن‌ها بعد، جراح ایتالیایی (گاسپار تاگلیاكوزی) یك پیوند اتوگرافت پوست را به شكل موفقیت‌آمیز به انجام رساند. او در پیوندهای بعدی سعی كرد این كار را به صورت آلوگرافت انجام دهد كه در تمام موارد با شكست مواجه شد و اولین موارد از رد‌پیوند را در تاریخ به ثبت رساند. البته دلیل اینكه چرا عضو پیوندی پس‌زده می‌شود، سال‌های سال بعد از اقدامات تاگلیاكوزی پیدا شد.

ادوارد زیرم در سال ۱۹۰۵ در كشور اتریش اولین عمل موفقیت‌آمیز پیوند قرنیه را روی انسان به انجام رساند.

جنگ جهانی اول با همه گرفتاری‌هایی كه برای بشریت داشت، كمك زیادی به پیشرفت و موفقیت پیوند اعضا كرد. برجسته‌ترین چهره این حوزه در آن زمان، <هارولد گیلیس> بود كه دستیارش، <آرچیبالد مكیندو> همین راه را در جنگ جهانی دوم و با عنوان جراحی ترمیمی ادامه داد. در دهه ۳۰ میلادی، جراح اوكراینی یویو وورونوی اولین پیوند را از مرده به انسان انجام داد كه موفقیت‌آمیز نبود. در سال ۱۹۵۴، اولین پیوند كلیه بین دو دوقلوی همسان با موفقیت انجام شد.

اگر چه در دهه ۴۰ میلادی، روی مفهوم پس‌زدن پیوند مطالعات ارزشمندی انجام شده بود اما در سال ۱۹۵۱ بود كه برای اولین بار استفاده از داروهای سركوب‌كننده سیستم ایمنی برای جلوگیری از رد‌پیوند توصیه شد. در سال ۱۹۶۳، جیمز هاردی عمل پیوند ریه را از یك مرده به یك بیمار مبتلا به سرطان به خوبی انجام داد. بیمار ۱۸ روز زنده ماند اما در اثر نارسایی كلیه از دنیا رفت. در همان سال یك پیوند كبد هم انجام گرفت كه موفق از آب درنیامد.

در آن سال‌ها، انجام پیوند قلب برای جراحان تبدیل به یك آرزوی بزرگ شده بود. این عمل، گذشته از دیگر مشكلات عمل پیوند، نیاز به سرعت‌عمل فوق‌العاده داشت. در سوم دسامبر ۱۹۶۷، دكتر بارنارد در شهر كیپ‌تاون در افریقای جنوبی، اولین عمل موفق پیوند قلب را انجام داد. این بیمار با قلب پیوندی‌اش ۱۸ روز زنده ماند. پوشش خبری فوق‌العاده‌ای كه رسانه‌ها در سراسر جهان نسبت به این عمل انجام دادند، پیوند قلب را در مركز توجهات قرار داد و این نوع پیوند رونق پیدا كرد، به طوری كه در حد فاصل سال‌های ۱۹۶۸ تا ۱۹۶۹ بیش از صد عمل پیوند قلب انجام شد كه البته اكثر بیماران ظرف حداكثر ۶۰ روز از دنیا می‌رفتند اما بیمار دومی كه به وسیله دكتر بارنارد عمل شده بود، توانست ۱۹ ماه زنده بماند.

در سال ۱۹۷۰ داروی سیكلوسپورین به عنوان یك داروی كلیدی در این رابطه به دنیای پزشكی معرفی شد.

ظهور داروی سیكلوسپورین در آن سال‌ها حكم یك معجزه را داشت و به این ترتیب، عمل پیوند به یك عمل واقعا نجات‌بخش تبدیل شد. در سال ۱۹۸۱ اولین پیوند قلب و ریه در بیمارستان دانشگاه استانفورد به خوبی انجام شد و سرپرست گروه، موفقیت این عمل را مدیون سیكلوسپورین دانست.

● دست رد بر سینه پیوند

رد‌پیوند یا پس‌زدن عضو پیوندی وقتی واقع می‌شود كه سیستم ایمنی فرد گیرنده به عضو یا بافت پیوندی حمله می‌كند‌. دلیل این كار هم واضح است: سیستم ایمنی بدن اگر سالم باشد، بافت خارجی و غیرخودی را شناسایی می‌كند و به آن حمله می‌كند تا آن را از بین ببرد. این همان اتفاقی است كه سیستم ایمنی بدن ما در واكنش به عوامل عفونی نظیر باكتری و ویروس از خود نشان می‌دهد. بسته به اینكه ردپیوند در چه فاصله زمانی از انجام پیوند اتفاق بیفتد، سه نوع ردپیوند خواهیم داشت:

۱) ردپیوند به شكل فوق‌حاد:

این حالت وقتی اتفاق می‌افتد كه در بدن گیرنده پادتن‌هایی علیه شخص دهنده از قبل وجود داشته باشد، مثلا پادتن‌های گروه‌های خونی. این نوع ردپیوند ظرف چند دقیقه بعد از كاشت عضو پیوندی رخ می‌دهد و تیم جراحی باید عضو را سریعا از بدن خارج كند تا مبادا سیستم ایمنی واكنش شدیدتری از خود نشان دهد. این حالت از خطرات بالقوه در پیوند كلیه است و به همین خاطر، پیش از شروع عمل جراحی، آزمایش‌های خاصی در رابطه با سازگاری خونی انجام می‌شود تا مبادا در بدن شخص گیرنده پادتن‌هایی علیه عضو پیوندی وجود داشته باشد. در دیگر پیوندها، از بافت و عضوی استفاده می‌شود كه از نظر خونی با شخص گیرنده سازگار باشد تا رد پیوند فوق‌حاد اتفاق نیفتد.

۲) ردپیوند به شكل حاد:

این حالت چند روز بعد از عمل اتفاق می‌افتد و عامل آن گروهی از گلبو‌ل‌های سفید خون به نام سلول‌های T است. وقتی این اتفاق می‌افتد كه شخص گیرنده، داروهای سركوب‌كننده سیستم ایمنی را مصرف نكرده باشد. با توجه به حضور داروهای قوی مانند سیكلوسپورین، تاكرولیموس و راپامایسین، رد پیوند حاد كمتر از سابق رخ می‌دهد. اگر این نوع ردپیوند به درستی و به موقع تشخیص داده نشود، عضو پیوندی از بین می‌رود. این حالت در ۶۰ تا ۷۵ درصد از كسانی كه برای اولین بار كلیه پیوندی دریافت می‌كنند و در ۵۰ تا ۶۰ درصد از كسانی كه پیوند كبد می‌شوند، اتفاق می‌افتد. اگر این حالت تنها یك‌بار واقع شود و به موقع شناسایی و درمان شود، چندان خطرناك نیست و به ندرت موجب نارسایی عضو پیوندی می‌شود اما در صورت تكرار، بیمار به ردپیوند مزمن دچار می‌شود.

۳) ردپیوند به شكل مزمن:

سابقا وقتی می‌گفتند ردپیوند مزمن، منظورشان این بود كه رگ‌های خونی داخل عضو پیوندی به مرور زمان از بین رفته و آن عضو كارآیی خود را از دست داده است. این فرآیند امروز با نام و عنوان دیگری شناخته می‌شود و در عوض وقتی صحبت از ردپیوند مزمن می‌شود، یعنی اینكه یك واكنش ایمنی بلند مدت رخ داده است. معمولا این حالت در عرض ۱۰ سال یا بیشتر بعد از پیوند اتفاق می‌افتد و در این حالت باید به فكر یك عضو جدید بود.

دكتر رضا كیاسالار

---