خواهران بهشتی

در این مقاله به شرح حال و ویژگی‏ها و فضایل اخلاقی چهار بانوی متقدّم در اسلام و ایمان، كه از خواص اهل بیت رسول اللّه صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بودند، پرداخته شده است:

۱) اسماء بنت عمیس همسر جعفر بن ابی‏طالب (جعفر طیّار)،

۲) امّ‏الفضل همسر عموی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ،

۳) سلمی همسر حمزه سیدالشهداء،

۴) میمونه همسر رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله

كه همه از یك مادر متولّد شده بودند و پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در مورد آن‏ها فرمود: «خداوند خواهران مؤمن اهل بهشت را رحمت كند.»

● مقدّمه

اندك زمانی پس از آنكه جامعه آلوده به شرك و كفر جاهلی از ظلمت رهایی یافت و خورشید اسلام در جزیرهٔ‏العرب طلوع كرد و دختران نیز مانند سایر افراد شانس زنده ماندن و زیستن یافتند، فضل الهی بر آن قرار گرفت كه این موجود (زن) نیز با ارزش‏های والای انسانی و آرمان‏خواه و با عقل و اندیشه برتر، در كنار دیگران روزگار سپری كند. در این میان، بانوان شایسته‏ای در صحنه پدیدار گشتند كه فقط به خاطر دارا بودن ارزش‏ها و معیارهای دینی در عمق وجودشان، از نزدیك‏ترین افراد خاندان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‏السلام شمرده شدند و پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله با استفاده از علم غیب الهی، پیش‏بینی‏ها و آینده‏نگری‏هایی در مورد آنان كردند و مقام آنان را فراتر و بالاتر از دیگر زنان برشمردند. آنان افراد دنیوی نبودند، بلكه زنان بهشتی بودند. آری، در خانواده‏ای كه معیار تربیت، اخلاق اسلامی و ارزش‏های معنوی باشد، كمتر از این نیز نمی‏توان انتظار داشت، آن هم در كنار رسول خدا.

آفرین و مرحبا بر مادری كه چنین دخترانی تربیت نمود كه رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در مورد آنان فرمود: «رَحِم الله اَلاَخَواتِ مِن اهل الجنّهِٔ...»! به راستی، چقدر زیباست و شاید باوركردنش كمی مشكل! اما یك مادر مگر چگونه چهار دختر خود را پرورش داده بود كه پیامبر هر كدام از آن‏ها را كه ملاقات می‏كرد، می‏فرمود: «رَحمَ اللهُ الاَخواتِ مِن اهلِ الجنّهِٔ»؟ سپس نام آن‏ها را می‏بردند: «اسماء بنتُ عمیسٍ و كانت تحتَ جعفرِ بن ابی‏طالبٍ، و سلمی بنت عمیس و كانت تحت حمزهٔ، و میمونهُٔ بنتُ الحارثِ و كانت تحتَ النبی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، و امُّ الفضل بنتُ الحارثِ عندَ العباسِ.»(۲)

این خواهران بهشتی كه در ایمان و تقوا و عفّت و پاك‏دامنی، اطاعت از ولیّ امر و دیگر معیارها و ارزش‏های معنوی، گوی سبقت از دیگران ربوده و به چنین مقام و منزلتی دست یافته بودند پیامبر بهشت را به آنان بشارت دادند و هر گاه یكی از آنان را ملاقات می‏كردند، نام سه خواهر دیگر را نیز ذكر می‏نمودند و از آنان به عنوان «اخوات المؤمنات» و یا «اخوات مِن اهلِ الجنهٔ» نام می‏بردند؛ اسماء بنت عمیس همسر جعفر بن ابی‏طالب، سلمی بنت عمیس همسر حمزه، میمونه بنت حارث همسر رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، و ام الفضل همسر عبّاس همگی از یك مادر بودند، و چه باسعادت مادری كه پیامبر درباره فرزندانش چنین می‏فرمود.

«بهشت زیر پای مادران است.» پس اگر بگوییم مادر باسعادتی كه به فرموده پیامبر چهار دختر بهشتی پرورش داده است، در بهشت اعلی علّیّین با صلحا و ائمّه اطهار علیهم‏السلام و رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله محشور خواهد شد، بیجا نگفته‏ایم.

۱) اسماء بنت عمیس

وی از طایفه «خثعم» و مادرش هند، یعنی خوله دختر عوف بن زهیر بن حارث بن كنانه بود. او از زنان مجلّله روزگار و مخدّرات عالی‏قدر بود كه در تشیّع و ولایت اهل بیت علیهم‏السلام می‏درخشید و از سبقت‏جویان در ایمان و اسلام بود و پیش از آنكه رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در مكّه داخل «دار ارقم» شود، با آن حضرت بیعت كرد و اسلام آورد. اسماء با جعفر پسر ابوطالب ـ عموی گرامی پیامبر ـ ازدواج كرد و به همراه وی، به حبشه هجرت نمود و فرزندان او همگی در حبشه متولّد شدند.

پس از بازگشت از حبشه در سال ششم هجرت، به همراه همسر و فرزندانش به مدینه مراجعت نمود و عمر (خلیفه دوم) در آن هنگام كه اسماء را مشاهده كرد، با لحن توهین‏آمیزی به او گفت: «ای حبشی! ما در هجرت، بر شما پیشی گرفتیم.» اسماء گفت: راست می‏گویی. به جان خودم قسم كه شما در خدمت رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بودید؛ گرسنه‏های شما را سیر می‏كرد و جاهلان شما را شرایع دین می‏آموخت، و ما در غربت و دور از وطن بودیم (تبلیغ دین می‏كردیم.) سپس اسماء قسم یاد كرد كه در دیدار با رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله این مطلب را یادآور خواهد شد. پس از شرف‏یابی نزد رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله گفتار عمر را به حضرت منتقل نمود. حضرت به او فرمودند: «مردم یك‏بار و شما دوبار هجرت كردید.» به سبب این گفتار، ایمان و ارادت قلبی اسماء به رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله مشخص می‏شود. سپس پیامبر، كه از فتح «خیبر» سراسر وجودشان را شادی فراگرفته بود، فرمودند: «نمی‏دانم از كدام واقعه مسرور شوم: فتح خیبر یا آمدن جعفر؟»

پس از شهادت جعفر در سال هشتم هجرت، در جنگ «موته»، اسماء با ابوبكر ازدواج كرد و محمّد بن ابی بكر ـ فرزند خوانده امیرالمؤمنین علیه‏السلام و از یاران خاص آن حضرت ـ كه در صفا و خلوص ایمان و تقوا به مادرش اسماء شباهت داشت، متولّد شد.

اسماء در مدینه، همواره برای فاطمه زهرا علیهاالسلام همچون مادری مهربان بود و حضرت وصیت‏هایش را هنگام بیماری به او فرمود و اسماء مطابق آنچه در حبشه دیده بود و بنا به درخواست آن بانوی گرامی، عماری (تابوتی) ساخت تا هنگام تشییع جنازه، حجم پیكر مباركش ظاهر نشود و طبق وصیت آن حضرت در غسل بدن مطهّر به حضرت علی علیه‏السلام كمك كرد.

او پیوسته در مقام دفاع از ولایت و اهل بیت علیهم‏السلام لحظه‏ای كوتاهی نكرد و در ایثار و از خودگذشتگی نسبت به ایشان، سر از پا نمی‏شناخت. اسماء به رغم آنكه همسر خلیفه اول بود و در خانه او زندگی می‏كرد، به مخالف با وی و دفاع از مقام ولایت پرداخت و در قضیه فدك، پس از رحلت رسول اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از شهود فدك و از تكذیب‏كنندگان حدیث «نحنُ معاشرَ الانبیاء لا نُورّثُ، ماتركناه صدقهًٔ» بود كه ابوبكر، همسرش، شهادت او را نپذیرفت.

به حق می‏توان گفت: اسماء از خواص شیعیان حضرت علی و پیامبر اكرم و فاطمه زهرا علیهم‏السلام بود كه در بسیاری از وقایع مهم زندگی و مسائل شخصی این خاندان، حضور مؤثر و نقش بسزایی ایفا كرد.

همچنین وی از شاهدان ماجرای ردّ شمس (طلوع مجدّد خورشید) بود و خود او نقل كرده است: «دیدم كه سر مبارك پیامبر در دامن حضرت علی علیه‏السلام بود و به خواب رفت. خورشید غروب كرد و حضرت علی علیه‏السلام نماز عصر نخوانده بود. وقت نماز عصر تمام شد كه پیامبر بیدار گردیدند و هنگامی‏كه از جریان آگاه شدند، فرمودند: بارخدایا، علی علیه‏السلام در حال اطاعت تو و اطاعت رسولت بود، و دعا كرد كه خورشید دوباره طلوع كند. به خدا قسم، دیدم كه خورشیدی كه غروب كرده بود، طلوع كرد و حضرت علی علیه‏السلام برخاست و نماز عصر را خواند. سپس خورشید غروب كرد.»

این بانوی بهشتی، پس از مرگ ابوبكر در سال سیزدهم، با امیرالمؤمنین علی علیه‏السلام ازدواج كرد و یحیی از او متولّد گردید.(۳)

۲) امّ الفضل (لبابه)

نامش لبابه است، اما به كنیه‏اش «امّ الفضل» معروف است. او دختر حارث بن حزن بن بجیر هلالیه و مادرش هند (خوله) بود. وی از برترین زنان زمان خویش بود.

امّ‏الفضل همسر عبّاس، عموی پیامبر، و اولین بانویی بود كه پس از حضرت خدیجه علیهاالسلام در مكّه اسلام آورد و پیامبر چندان ارادتی به او داشتند كه بسیار به دیدارش می‏رفتند و در خانه‏اش خواب قیلوله می‏كردند. او زنی نجیب، مؤمن، پرهیزگار و عابد بود و دوشنبه و پنجشنبه هر هفته روزه می‏گرفت. وی فرزندانی همچون عبداللّه، فضل، سعد، عبیداللّه، قثم و عبدالرحمن تربیت كرد كه از خواص امیرالمؤمنین بودند و در جنگ‏ها شركت داشتند.

امّ‏الفضل اشعاری در حمایت از حضرت علی علیه‏السلام علیه معاویه سروده است. هنگام بیماری رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله كه منجر به رحلت آن حضرت شد، امّ‏الفضل بسیار می‏گریست. وقتی حضرت علت گریه را پرسیدند، گفت: به خاطر دوری از شما و قطع ارتباط آسمان از ما و برای حال امّت پس از شما گریه می‏كنم. حضرت فرمودند: «همانا پس از من مورد قهر و استضعاف قرار خواهید گرفت.»

این بانوی بهشتی، پیش از شوهرش، عباس، و در زمان خلافت عثمان، (خلیفه سوم)، دار فانی را وداع گفت و چون فوت عبّاس در سال ۳۲ بوده، به یقین او پیش از سال ۳۲ هجری دنیا را وداع گفته است.(۴)

۳) سلمی بنت عُمیس بن سعد بن حارث خثعمی

خواهر پدری اسماء و مادرش خوله (هند) بود. وی با حمزه، عموی پیامبر، ازدواج كرد و ثمره این ازدواج دختری به نام امامه (فاطمه بنت حمزه) بود و پس از شهادت حمزه با شدّاد بن اسامه لیثی ازدواج كرد. پس از بعثت نبی گرامی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در اولین روزهای ظهور اسلام، به همراه خواهرش اسماء اسلام آورد و سعادت همسری مردی شجاع همچون حمزه سیدالشهداء را داشت. درخشندگی فضایل همسرش آشكارتر از آن است كه در قلم بگنجد. او بهترین حامی و حافظ دین رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بود و در راه حفاظت از دین و پیكار با مشركان، در جنگ احد به شهادت رسید و چون سلمی از نبوغ شاعری و فصاحت و بلاغت بالایی برخوردار بود، در مدح و رثای همسرش اشعاری سرود.

او در زمره زنان پارسا، مؤمن، باتقوا و پرفضیلت زمان خویش و از نزدیكان اهل بیت علیهم‏السلام محسوب می‏شد و همچون خواهرش اسماء فضایل بسیاری داشت، اما اسماء نسبت به او شهرت بیشتری داشت. سلمی كسی است كه در مراسم شب زفاف حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام ، طبق وصیت مادرش حضرت خدیجه علیهاالسلام در كنار حضرت فاطمه علیهاالسلام حضور داشت و پیامبر برای دنیا و آخرت او دعا فرمود.

نكته مهمی كه در این زمینه باید ذكر شود آن است كه بنت عمیس كه محدّثان و راویان نام او را در مراسم عروسی حضرت زهرا علیهاالسلام ذكر كرده‏اند و آن را پسوند كلمه اسماء قرار داده‏اند، در مورد اسماء صحّت ندارد؛ زیرا هنگام ازدواج حضرت زهرا علیهاالسلام اسماء در حبشه (در هجرت اول) به سر می‏برد و از لحاظ تاریخی دقیقا معلوم است كه او در مدینه حضور نداشته و در سال ششم به مدینه بازگشته، اما ازدواج حضرت فاطمه علیهاالسلام پیش از سال ششم هجری بوده است. بنابراین، بنت عمیس مزبور، كه مورّخان ذكر كرده‏اند، كسی جز سلمی، نمی‏تواند باشد، اما چون اسماء از او مشهورتر بوده، به اشتباه به نام او ثبت شده است.(۵)

۴) میمونه بنت حارث بن حزن عامری

وی با امّ‏الفضل، همسر عبّاس، از یك پدر بودند و مادر آنان خوله (هند) بود. نام او برّه بود و رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله آن را به میمونه تغییر داد. او زمان جاهلیت همسر مسعود بن عمرو ثقفی و پس از او همسر حویطب بن عبدالعزّی بود كه پس از مرگ او در سال هفتم هجری، هنگام عمره قضا، در محلی به نام «سَرف» (بین مكّه و مدینه) با مهریه پانصد درهم توسط عبّاس، عموی پیامبر، به ازدواج آن حضرت درآمد و او خود را به پیامبر بخشید؛ یعنی بدون مهریه و صداق، خویش را به همسری رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله درآورد. او آخرین همسر پیامبر بود كه از دنیا رفت و وفات او در سن ۸۱ سالگی در سال ۶۱ هجری در زمان خلافت یزید بن معاویه بود.

محل وفات او نیز در همان مكان ازدواجش (سَرف) بود و خواهرزاده‏اش، ابن عباس، بر او نماز گزارد و وارد قبرش شد.

وی از محبّان حضرت علی علیه‏السلام و دوستدار اهل بیت پیامبر علیهم‏السلام و امامت بود. او به نقل از پیامبر گفته بود: «كسی كه با حضرت علی علیه‏السلام دشمنی كند و ولایت و دوستی او را رها نماید و دشمنان او را دوست بدارد، از آتش و شدت سوزش شعله و حرارت آن نجات نیابد.»

میمونه گفت: «كسی را نمی‏شناسم كه دوستدار علی علیه‏السلام باشد، جز تعدادی اندك.» پیامبر فرمود: «تعداد كم مؤمنان بسیار است. چه كسانی از ایشان را می‏شناسی؟» میمونه گفت: «اباذر و مقداد و سلمان را می‏شناسم و آموخته‏ام كه علی علیه‏السلام را به دوستی شما دوست بدارم.» پیامبر فرمود: «راست گفتی، خداوند ایمان قلب تو را مورد امتحان قرار داده است.» این گفتار رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در مورد همسرش، میمونه، نشانه توفیق و اعتماد اوست؛ زیرا كسی كه خداوند ایمان قلبی‏اش را امتحان كرده، ثقه و عادل است.

همچنین در مقام اطاعت از ولیّ امر و ولای اهل بیت علیهم‏السلام میمونه به افراد توصیه می‏كرد: به خاطر گرفتار نشدن به فتنه زمانه، با حضرت علی علیه‏السلام بیعت كنید و از صف او جدا نشوید؛ زیرا هر كه با او باشد، به خدا قسم هرگز گم‏راه نخواهد شد.

میمونه به عنوان یكی از خواهران اهل بیشت كه پیامبر مژده بهشت به آنان داده بودند و نیز به عنوان همسر رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، در زمره راویان حدیث پیامبر می‏باشد و احادیث زیادی از پیامبر نقل كرده است.(۶)

مریم ابوطالبی(۱)

۱. دانش‏آموخته جامعهٔ‏الزهرا، محقق و نویسنده.

۲. محمد بن علی، (ابن بابویه)، الخصال، ج ۲، ص ۳۶۳.

۳. علی بن محمد جوزی، (ابن اثیر)، اسدالغابهٔ فی معرفهٔ الصحابه، تحقیق احمد ابراهیم البناء و محمد احمد عاشور، چ قاهره، ج ۵، ص ۴۷۹ / ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث، چ پنجم، قم، مدینهٔ العلم، بی‏تا، ج ۱۴، ص ۲۳ / محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف، ۱۳۸۱، ص ۳۴ / محمد بن سعد كاتب واقدی، الطبقات الكبری، بیروت، دارصادق، بی‏تا، ج ۸، ص ۲۸۱.

۴. عمر رضا كحّاله، اعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام، چ پنجم، ج ۴، ص ۲۷۲ و ج ۲، ص ۲۵۶ / سیدمحسن امین، اعیان الشیعه، ج ۳، ص ۴۷۹ / ج ۸، ص ۴۰۴ / ذبیح‏اللّه محلاّتی، ریاحین الشریعه، چ پنجم، ج ۳، ص ۴۰۸ / محمد بن حسن طوسی، پیشین، ص ۳۳.

۵. یوسف بن عبدالله، (ابن عبدالبر)، الاستیعاب فی معرفهٔ الاصحاب، ج ۴، ص ۱۹۵۰ و ج ۴، ص ۱۸۶۱ / عمررضا كحّاله، پیشین، ج ۲، ص ۲۵۱ / ذبیح‏اللّه محلاّتی، پیشین، ج ۴، ص ۳۵۱.

۶. محمد بن حسن طوسی، پیشین، ص ۳۲ / ابن اثیر، پیشین، ج ۵، ص ۴۰۰ / محمد بن سعد كاتب واقدی، پیشین، ج ۸، ص ۱۳۸ ـ ۱۴۰ / عمررضا كحّاله، پیشین، ج ۱، ص ۷۷ / ج ۵، ۱۳۸ ـ ۱۴۰ / سید ابوالقاسم خویی، پیشین، ج ۲۳، ص ۱۸۱.