آتل باتل چارشنبه

سرزمین آذربایجان با داشتن تنوع فرهنگی کم نظیر در غرب سرزمین ماد باستان قرار دارد مادها که از بازماندگان سومر و ایلام بودند با اتحاد بین خود حکومتی بسیار مقتدر و متمدن بوجود آوردند

سرزمین آذربایجان با داشتن تنوع فرهنگی کم نظیر در غرب سرزمین ماد باستان قرار دارد. مادها که از بازماندگان سومر و ایلام بودند با اتحاد بین خود حکومتی بسیار مقتدر و متمدن بوجود آوردند.

آداب و مراسم گوناگونی را پایه گذاری کردند که اکثر این مراسم در طول چند هزار سال سینه به سینه حفظ شده و امروزه به مردمان منطقه به یادگار گذاشته شده است.با نگاهی گذرا به فرهنگ غنی آذربایجان به وضوح قابل مشاهده است که تقریباً برای تمامی ایام و فصول سال مراسم گوناگونی در این سرزمین وجود دارد.

برای شناخت اینگونه اعیاد و مناسبت‌ها علاوه بر میراث مکتوب مانند کتاب باستانی «ده ده قورقورد» فولکولور یا همان فرهنگ شفاهی آذربایجان کمک شایانی می‌کند.

یکی از این میراث ماندگار این خطه آیین های مربوط به چهارشنبه های آخر ماه سال (اسفند ماه) است که مقدمه ای برای استقبال از نوروز می‌باشد.

● فلسفه چهارشنبه سوری

دکتر «ریبن» در رساله تحقیقی خود آورده است،در دوران چهارم زمین شناسی،چهار دوره عصر یخبندان بزرگ در کره زمین بوجود آمده که در منطقه آذربایجان از قطب شمال تا قفقاز پیش روی داشته که آخرین دوره یخبندان حدود ۱۲هزار سال پیش پایان یافته است.در این دوران هوا بسیار سرد و وحشتناک بود که باعث تلف شدن انسانهای زیادی شد.

در دوران یخبندان با فرا رسیدن بهار که از سردی هوا کاسته می شد مردم با روشن کردن آتش در هر چهارشنبه اسفند ماه پیشاپیش به استقبال بهار رفته و به پایکوبی در طبیعت می پرداختند.

به اعتقاد قدما،عدد چهار اصل و ریشه طبیعت جاودانه است،لذا اولین چهارشنبه را منسوب به باد می دانستند و اعتقاد داشتند در آن روز باد خواهد وزید،دومین چهارشنبه منسوب به خاک،سومین آتش و چهارمین آب بود که در این زمان از یخ بستن خاک کاسته می‌شد و زمین نفس می‌کشید.

این چهارشنبه ها بین عموم مردم با نامهای موشتلقچی (خبرچی) کوله (کوتاه) قره (سیاه) و قزیل (چهارشنبه طلایی) نامیده می شوند که امروزه نیز به این نام ها معروف هستند.

با فرا رسیدن ماه اسفند تکم گردان ها برای نوید دادن نوروز با پوشیدن لباس سنتی و به دست گرفتن سینی بزرگ که حاوی سیب،حنا،شمع،نبات،سبزه،آجیل و سکه است در کوچه و محله ها می چرخیدند و اشعاری را در رابطه با نوروز می‌خواندند و با اجرای رقص محلی شادی را به مردم به ارمغان می آوردند و مردم نیز هدایایی به آنها می‌دادند.

تکم گردان‌ها شخصیت هایی هستند که در تمامی مراسم و اعیاد حضور دارند و به تناسب اعیاد مختلف در محله ها گشته و شعرهای مختلفی را می خواندند. تکم گردان به تناسب اعیاد خصوصا میلاد حضرت امیرالمومنین و نیز در زمان خشکسالی می خواندند و با تکرار جمله (قود قودا یا غیش ور) از خداوند طلب باران می کردند به اعتقاد سومریان،قودقودا ، خداوند باران است و کلمه قود قودا بازمانده از زبان سومری است. (زبان سومریان نیز التصاقی بوده و در واقع ریشه زبان ترکی امروزی می‌باشد) که امروزه این مراسم در آذربایجان به «چمچه گلین» معروف است اما اساس کار تکم گردان در روزهای نوروز و چیره گی روز بر تاریکی است.

در هر چهارشنبه اسفند ماه مراسم ویژه ای اجرا می شد که مفصل ترین آنها مربوط به چهارشنبه آخر سال بوده است در چهارشنبه آخر سال مردم با روشن کردن آتش در کوچه و محله ها شادی وسرور می کردند و دختران دم بخت با پریدن از روی آتش اشعاری را از قبیل (آتل باتل چارشنبه ، بختم آچل چارشنبه...) می خواندند،به اعتقاد آنان آتش پلیدی ها و مرضها را از بین می‌برد و شیطان را دور می کرد،پسران جوان دم بخت نیز به پشت بام ها رفته و شال کمر خود را از پشت بام ها به پایین آویزان کرده و صاحبخانه نیز به عنوان تبرک تنقلات و هدایایی به شال آنان می بستند اما وقتی پسری خاطر خواه دختری بود تنقلات آن خانه را رد می کرد تا اینکه سیب سرخی از طرف خانواده دختر هدیه بگیرد.گرفتن سیب سرخ نشانه رضایت آنان به این وصلت بود که فرد مورد نظر را نیز از روی شال کمرش شناسایی می‌کردند.

بایرام گونی گجه قوشی اوخوردی .... آداخلی قیز بیگ جورابین توخوردی ... هر کس شالین بیر باجادان سوخوردی .... آی نه گوزل قایدادیر شال سالاماق .... بیگ شالینا بایراملیقین باغلاماق... شال ایستدیم منده ایوده آغلادیم...بیر شال آلیب تز بیلیمه باغلادیم ...غلام گیله قاچیب شالی سالادیم...فاطما خالا منه جوراب باغلادی...خان ننمی یادا سالیب آغلادی. (شهریار)

یکی دیگر از مراسم در چهارشنبه سوری فرستادن خنچه ای از هدایا به همراه نقل وشیرینی و آیینه برای تازه عروس ها است.

● از دیگر مراسم چهارشنبه آخر سال

صبح روز چهارشنبه در نخستین لحظات طلوع خورشید دختران و پسران دم بخت آراسته و با لباس های محلی نو به کنار رودخانه می روند و دختران دم بخت هر کدام به سلیقه و ذوق خود کوزه‌ای سفالی را تزئین کرده و پارچه یا روبان قرمزی را دور کوزه می بندند و کوزه را پر از آب می کنند و آن آب را به عنوان مظهر پاکی و روشنی به خانه می برند،در کنار آب پسری که خاطر خواه دختری است سعی می کند روبان قرمز کوزه دختر مورد نظرش را با ترفندی برباید.

● تحریف آیین چهارشنبه سوری

همه‌ی آیین ها و یادمان هایی که مردم در فصول گوناگون بر پا میدارند و بخشی از آنها همچنان در فرهنگ این سرزمین پایدار است،با منش،اخلاق و خرد نیاکان ما در آمیخته و در همه آنها،اعتقاد به پروردگار،امید به زندگی، نبرد با اهریمنان و بدسگالان و مرگ پرستان،در قالب نمادها،نمایش ها و آیین های گوناگون نمایشی گنجانده شده است.

رفتار خشونت آمیز و مغایر با عرف و منش جامعه نظیر آنچه که امروزه تحت عنوان چهارشنبه سوری شاهد آن هستیم،در هیچکدام از این آیین ها دیده نمی شود. کسانی که با منفجر کردن ترقه و پراکندن آتش سلامتی مردم را هدف می گیرند،با تن دادن به رفتاری آمیخته به هرج و مرج روحی،آیین چهارشنبه سوری را تحریف می کنند.

ارومیه

ملیحه برقی صدقیانی خبرنگار جام جم آنلاین