رویای ناتمام

یادداشتی بر رمان مورچه در ماه

باید قبول کرد که زن روشنفکر امروز حتی اگر در آشپزخانه بایستد به سرخ کردن کتلت و نگران لباس های نشسته و اتونکرده هم باشد، زن روشنفکر امروز است، حتی اگر مادری سنتی در کنارش باشد که مدام بخواهد خط قرمزها را به او یادآوری کند یا همسری که بی آنکه منعش کند، س?هلش بگیرد، یا فرزندانی که مجبورش کنند دست و پایش را جمع کند، او به توانایی های خودش آگاه است؛ از مرحله یی گذر کرده یا دست کم تلاش دارد بگذرد، که برای او تعریفی دیگر، جدای تعاریف کلاسیک، از زن بودن دارد و پرداخت همین بهای گزاف، به لحاظ فرهنگی، و همین تلاش بر گذار است که او را گاهی چنان زیر فشار له می کند که نفس بریده و خسته چشم می دوزد به ماه و خودش را شبیه مورچه یی کوچک در قرص سفید ماه می بیند که به لکه یی تیره می ماند بر قابی پرنور. با این حال او خود را ناگزیر می بیند تا راه را برای دیگران، برای دخترانش و زنانی که در پی او می آیند، هموار کند.

بعد از آنکه چند خط پایانی یا بهتر است بگویم چند صفحه آخر رمان ?مورچه در ماه? را خواندم، فهمیدم که نمی توانم مثل یک منتقد چنان که گاهی اتفاق می افتد، پای اثر بنشینم به حلاجی کردن و زیر و رو کنمش. نمی توانم بی آنکه لحظه یی لاله و مرجان را نادیده بگیرم درباره مضمون و ساختار و زبان و نثر آن بنویسم. گو اینکه حرف بسیار است و خیلی نوشته اند و خیلی چیزها گفته اند؛ به خصوص از زبانی که در آن ترکیب جملات گاهی چنان به هم می ریزد که آشفتگی و هیجان درونی رویا، انگار که روی جمله ها راه می رود؛ مثل ارتعاشات الکتریکی یک شوک ملایم. به نظرم چیزی در این اثر است که بی ارتباط به حس شاعرانگی جاری در متن نیست، که همه آن فرمول های مکانیکی را در هم تنیده و یکی می کند. فرمول هایی که گاهی به ما حکم می کنند در چارچوب و خط کشی هایی بنویسیم، یا با متن همان طوری برخورد کنیم که با یک مساله ریاضی؛ اصلاً همین بایدها و میل به در هم شکستن آنهاست که به خیلی از الزام ها در این اثر یا هر اثر دیگری حکم می کند. الزام سفر رویا به نکا، الزام حضور مرجان در خیال او که با زندگی روزمره اش یکی شده و الزام مادر بودن و مادر خوب بودن و همسر بودن و وظیفه شناس بودن.

و همه اینها در لحظه یی در اوج، در انتهای اثر وقتی رویا در پاسگاهی بیرون شهر، به انتظار رسیدن مادرش می ماند تا تاوان تنها و بدون شوهر سفرکردنش را بپردازد، و در لحظه یی که در خلوتی با خود، در خودش غرق می شود، به هم می رسند.

در واقع، رویا تجلی ?ما می توانیم? زن روشنفکر امروز است که تازه خودش را پیدا کرده و دقیقاً نمی داند چطوری می تواند؟ این زن همان دختری بوده که درس خوانده، از سد کنکور گذشته و به دانشگاه رفته، در کنار پسرهای دیگر جبر و مثلثات خوانده و درباره منطق و فلسفه و علوم کیهانی به بحث و جدل پرداخته، تلاش کرده، امتحان داده، رقابت کرده، برای آینده اش رویا بافته و بعد ازدواج کرده و بی آنکه بداند دقیقاً چرا، مثل کسی که در یک لحظه ابدی، یک لحظه به توان هزار، مسخ شده باشد، با چیزی که به خیال خودش عشق و به حکم اجتماع و فرهنگ وظیفه نامیده می شده، کار و درس را کنار گذاشته تا فرزند یا فرزندانش را بزرگ کند و در کنار همسرش باشد و شاهد بالا رفتن هر دو آنها از پله های ترقی باشد تا بعد همه بگویند، که معمولاً هم نمی گویند، در کنار این پسر مادری بوده و در کنار این مرد زنی که بستری برای بالندگی فراهم کرده و این گمانم بزرگ ترین پاداشی خواهد بود که آن دخترک دیروز و زن امروز در برابر همه آنچه به نام عشق، به باد بخشیده، دریافت خواهد کرد. تا به وقت میانسالی و کهنسالی به خاطر بیاورد که او هم می توانسته، شاید. رویا و البته گیتی و پروانه، تصویر چنین زنانی را پیش نظر ما می شکنند و از این نظر آنها گامی فراتر از زنانی هستند که سودای این رهایی را دارند و به نظرم رمان مورچه در ماه می تواند مبدأ یا سکوی پرشی باشد برای این گذر؛ دست کم برای زنانی که می نویسند.

اما از این هم جسورانه تر موضوع اثر است. موضوع رمان زنان و دختران قربانی هستند؛ که به فراخور ملاحظاتی همواره درباره شان سکوت شده است. زنانی که به جرم پایین بودن هوش بهر و به دلیل فقر مالی و فرهنگی قربانی می شوند در حالی که محکومند. چطور می شود هم قربانی بود، هم محکوم؟ این سوال بارها و بارها در ذهن تکرار می شود. وقتی ستون حوادث روزنامه را می خوانیم و بعد تحلیل های اجتماعی و روانشناسانه یی را که از بالا به همه چیز نگاه می کنند می شنویم. راستش این سوال در حال حاضر هیچ پاسخی ندارد، همان طور که این رمان آغاز و پایانی ندارد.

برای مورچه در ماه، همین بس که به نمایش تقابل تصویر زن دیروز و امروز می پردازد. زنی که می خواهد مادر باشد و برای آن اول باید خودش را پیدا کند. خودش را اگرچه در تکه های شکسته آینه یی که باید کنار هم قرار بگیرند و اگرچه تصویر تکه تکه و آسیب دیده باشد؛ اما دست کم تصویری از واقعیت است. با این حال مورچه در ماه قابلیت های بیشتری دارد و می تواند یا می توانست از این هم بهتر باشد اگر بی نگرانی از تیغ های بی رحم سانسور نوشته می شد یا مثلاً اگر به گیتی و پروانه، به عنوان نماینده زنانی که خیلی در ادبیات ما به آنها پرداخته نشده ، بیشتر پرداخته می شد تا به شخصیت های قوی تر و قابل لمس تر یا موثرتری در کنار رویا بدل می شدند یا اگر معصومه و لاله و مرجان یکی می شدند و صرفاً به یکی از آنها، مثلاً به مرجان، پرداخته می شد تا در قالبی مشخص تر معضل چنین زنانی تصویر می شد، به نظرم درونمایه یی بسیار پررنگ تر و قوی تری به دست می آمد.

شاید هم نباید این طور می شد تا مورچه در ماه روایت بی آغاز و انجام از رویایی ناتمام باشد؛ روایتی که بی هیچ ادعایی تلاش کرده نمایشی از واقعیتی باشد که با آرزو و خیال درآمیخته. روایت زنی که با دیوارهای خانه اش به عنوان نمادی از سنگ و مانع سخن می گوید؛ زنی که خودش به نوعی قربانی است، و مانند مرجان، لاله و حتی منیر تاوان قربانی بودنش را هم می پردازد؛ شاید همان وقت که تا صبح در خیابان های شهر نکا که به شهر مرده خطاب می شود، قدم می زند و چیزی را در آنجا می گذارد که بخشی از وجود خودش است، بخشی که به خاطر آن احساس گناه می کند، بخشی که مضطربش می کند و ناگزیرش می کند مادر خوبی باشد. اگرچه موقعیت حرفه یی و اجتماعی نویسنده در موفقیت نسبی او برای خلق فضای رمان مورچه در ماه بی تاثیر نبوده، اما نمی توان این واقعیت را هم نادیده گرفت که انتخاب مضمون بسیار جسورانه، بدیع و تازه است که نتیجه جسارت روحی و فکری نویسنده است و البته با نگاهی زنانه نوشته شده. ضمن خواندن آن به یاد جمله یی از هلن سیسکو افتادم که می گوید؛ وقتی زنی می نویسد، نوشته او در هیچ کدام از قالب های موجود معنا نمی دهد چرا که مرزهای گفتار و متن، آشفتگی و نظم، و معنا و بی معنایی را در هم می آمیزد؛ و مورچه در ماه برای من دقیقاً همین طور بود. متنی که با شکستن ساختار زبانی به نوعی، و با ساختارشکنی از زن سنتی و آنچه به وفاداری به کلیشه های خانوادگی و انتظار جامعه سنت زده از زن بازمی گردد به نوعی دیگر و با بازی های نمادین با عناصری همچون دیوار، شب و ماه حرف های زیادی برای گفتن دارد.

مورچه در ماه

لادن نیکنام

نشر افق

فرشته نوبخت