زندگی سالم را به بچه هایمان بیاموزیم

«آنچه در کودکی می آموزیم همچون نقش روی سنگ ماندگار خواهد بود » این را امام علی ع می گوید و همه اصول و مکاتب تربیتی هم آن را تایید کرده اند تربیت درست کودک بالاترین حقی است که بر گردن پدر و مادر است, تربیتی آینده ساز برای کودکی که بناست عضوی از جامعه ای شود که آن را می سازد

«آنچه در کودکی می‌آموزیم همچون نقش روی سنگ ماندگار خواهد بود.» این را امام‌علی(ع) می‌گوید و همه اصول و مکاتب تربیتی هم آن را تایید کرده‌اند. تربیت درست کودک بالاترین حقی است که بر گردن پدر و مادر است، تربیتی آینده‌ساز برای کودکی که بناست عضوی از جامعه‌ای شود که آن را می‌سازد. جامعه امروز ما، نمادی از تربیت نسلی است که اخلاقیات را بر صدر می‌نشاند و خود را منادی همه ارزش‌های انسانی می‌داند...

اما چه شده که امروز همه می‌نالند از کمرنگ‌شدن ارزش‌های اخلاقی؟ روان‌شناسان و رفتار‌شناسان معتقدند آموزش الگوی زندگی سالم و اخلاقی به کودک باید براساس اصول و قواعدی انجام‌گیرد تا این رفتارها به رفتارهایی همیشگی و ماندگاری تبدیل شود.

دکتر حسین ابراهیمی‌مقدم، روان‌شناس معتقد است: «آموزش رفتارهای صحیح می‌تواند از پیش از تولد آغاز شود. مثلا آرامش مادر از طریق هورمون‌های خاصی از راه‌ بند ناف به جنین منتقل می‌شود.» وی با بیان اینکه پس از تولد نیز رفتارهای نوزاد و کودک با تقویت یا خاموشی می‌تواند در کودک نهادینه شود، می‌افزاید: «والدین می‌توانند رفتارهای صحیح را با تقویت افزایش دهند و رفتارهای ناصحیح را با خاموشی درست کنند.»

در سنین تقلید کودکان رفتارهای پدر و مادر را تقلید می‌کنند و پسر از پدر و دختر از مادر الگو می‌گیرد. این الگوپذیری از والدین در حدی است که می‌گویند صدای رفتار پدر و مادر آنقدر بلند است که کودک صدای پدر و مادر را نمی‌شنود.» وی با بیان اینکه کودک رفتارهای درست و غلط را از پدر و مادر می‌آموزد، می‌گوید: «در فرایند اجتماعی‌شدن، پس از پدر و مادر، دوستان بیشترین تاثیر را روی کودکان دارند. پس از آن، رفتارهای اجتماعی که در فرایند اجتماعی شدن نقش دارند و از سوی جامعه به فرد انتقال می‌یابد بر رفتار کودک اثرگذار است.»

● نظارت بر دوست یابی فرزندان

دکتر ابراهیمی مقدم با تاکید بر اینکه خانواده باید بر فرایند گزینش دوستان فرزندانش نظارت داشته باشد، خاطرنشان می‌کند: «تقویت الگوهای مثبت و به رخ کشیدن آن می‌تواند اعتماد‌به‌نفس کودک را افزایش دهد و تاثیرپذیری او را از حرف‌های دیگران کم کند. به این ترتیب کودک نگران قضاوت دیگران درباره خود و حرف‌هایی مانند بی‌عرضه خوانده شدن نیست.» وی با بیان اینکه قانون‌مداری و جمع‌گرایی کودکانی که مهارت‌های زندگی را آموزش می‌بینند، بسیار بالاتر است، می‌افزاید: «کودکانی که این آموزش‌ها را ندیده‌اند، ممکن است حاضر باشند برای به دست آوردن حمایت جمع، دست به هر کاری بزنند و حتی ممکن است روی معیارهایی که تا آن زمان آموختند، تجدیدنظر کنند بنابراین افزایش اعتماد‌به‌نفس یکی از مولفه‌های مهم در آموزش رفتارهای سالم و نهادینه کردن این رفتارها در کودک است.»

● آموزش اخلاق و قانون به کودک

دکتر مجید صفاری‌نیا، روان‌شناس اجتماعی نیز ۳ سالگی به بعد را زمان شکل‌گیری ویژگی قانون‌پذیری در کودک می‌داند و می‌گوید: «از این سن می‌توان مباحث اخلاقی و قانونی را به کودک آموخت اما آموزش‌ پیش از آن نیز می‌تواند انجام‌گیرد هرچند نمی‌توان انتظار داشت در ذهن کودک کاملا نهادینه شود.» وی با اشاره به خدمات بی‌حد و مرز و تاییدهای زیاد از حد والدین از بچه‌ها می‌افزاید: «این رفتار در کودکی باعث می‌شود بچه‌ها دچار خودشیفتگی شوند و در آینده نه‌تنها رفتار جامعه‌پسند نداشته باشند بلکه رفتارهای سالم را نیز نپذیرند.»

این عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی تاکید می‌کند: «باید شرایط را به نحوی طراحی کنیم که خانواده‌ها آموزش لازم ببینند و کودکان به جز در خانواده، در مراکز آموزشی مثل مهدهای کودک، مدرسه یا حتی مراکز آموزش شهری، قانون‌مداری و هنجارهای اجتماعی را فراگیرند.»

این روان‌شناس اجتماعی با اشاره به طراحی فضای مطلوب در محیط شهری که باعث اجرای قانون می‌شود، بیان می‌کند: «می‌توان با طراحی فضای مطلوب و اجرای قانون، کنترل تشویق، پاداش به موقع و آموزش‌های لازم در خانواده، مدارس و محیط‌های اجتماعی، اخلاق را به دانش‌آموزان یاد داد.» وی با تاکید بر نقش حساس والدین در رعایت اصول اخلاقی به‌وسیله کودکان، ادامه می‌دهد: «رعایت اخلاق و مقررات به‌وسیله والدین، به قانون‌پذیر شدن کودکان کمک می‌کند. ضمن اینکه پذیرش اخلاق به‌وسیله قهرمانان جامعه، هنرمندان و افرادی از این دست نیز به باورپذیری ارزش‌های اخلاقی بسیار کمک می‌کند.»

● آشنایی کودکان با مفهوم عدالت

دکتر صفاری‌نیا با اشاره به پایین بودن سطح عدالت اجتماعی در کشور ما می‌افزاید: «این موضوع باعث می‌شود ادراک عدالت در افراد کاهش یابد و با کمرنگ شدن نقش سازمان‌های اجتماعی مردم‌نهاد رفتارهای اخلاقی نیز کاهش می‌یابد.» وی با بیان اینکه از بچگی باید به کودک مسوولیت اجتماعی، همدلی اجتماعی باور به جهان عادل را بیاموزیم، می‌گوید: «متاسفانه در جامعه امروز و در محیط‌های اجتماعی کمتر رفتارهای اخلاقی تایید می‌شود در حالی که مثلا در آمریکا سالیانه به ۵۰نفر از کسانی که رفتار قهرمانانه در طول سال داشته‌اند، جایزه‌ای تعلق می‌گیرد تا این رفتارها در جامعه تقویت شود.» دکتر صفاری‌نیا تحول در استانداردهای آموزشی و عدالت‌محوری را لازمه ایجاد جامعه سالم ذکر می‌کند و معتقد است: «به نظر می‌رسد طراحی فضای زندگی و شهری و شرایط اجتماعی در کشور ما به‌گونه‌ای است که نمی‌توان انتظار داشت قانون در آن رعایت شود. در واقع تصویرها تغییر یافته و نباید انتظار داشت بچه‌ها رفتارهای اخلاقی را بیاموزند.» وی تاکید می‌کند: «باید قوانین و طراحی فضاها را تغییر داد و با کار بیشتر روی تربیت کودکان، شرایطی فراهم کرد که در دهه‌های بعد جامعه‌ای اخلاقی‌تر داشته باشیم.»

● از تشویق های اغراق آمیز بپرهیزید

دکتر مجید ابهری، جامعه‌شناس رفتاری نیز والدین را تاثیرگذارترین افراد در تربیت فرزندان می‌داند و می‌گوید: «فرزندان ما با الگوهای تربیتی و رفتاری آموزش‌پذیر می‌شوند و اولین الگوهای رفتاری فرزندان، والدین هستند.» وی با بیان اینکه کودکان ۳ اصل مهم وجدان اخلاقی، مسوولیت‌پذیری و احترام به هنجارها را در خانواده می‌آموزند، می‌گوید: «اگر والدین به قانون احترام بگذارند و به فرزندان مسوولیت بدهند، آنها با پذیرش مسوولیت رشد می‌کنند و احترام به قوانین را از محیط خانه می‌آموزند.»

دکتر ابهری وضع قانون در خانه و تاکید بر رعایت آن را اولین گام در قانون‌پذیری و ایجاد رفتار سالم در کودک برمی‌شمارد و می‌افزاید: «وضع قوانین روشن مانند زمان صرف غذا، میزان مصرف تنقلات، تماشای تلویزیون و مشخص شدن تکالیف هریک از اعضای خانواده و تاکید بر اجرای آنها، جزو هنجارهای قانونی در خانواده است که باید از ابتدای رشد فرزندان تمرین شود.» وی با تاکید بر اینکه تشویق‌های اغراق‌آمیز و استفاده از عبارت‌ها و مفاهیم غلوآمیز باعث ایجاد خلاء تربیتی در رشد کودکان می‌شود، خاطرنشان می‌کند: «به کار بردن عبارت‌هایی مانند تو بی‌نظیری یا هیچ‌کس مانند تو نیست، باعث می‌شود کودک با خلاء تربیتی بزرگ شود و همواره منتظر تملق و تعارف باشد.» این عضو هیات علمی دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی ادامه می‌دهد: «برخی والدین از سنین کودکی‌ بند کفش‌های بچه‌های خود را می‌بندند و حتی شستشوی حمام آنها را انجام می‌دهند. البته کمک به کودکان برای انجام چنین کارهایی تا سنین ۴سالگی طبیعی است اما بعد از آن باید آموزش ببینند که علاوه بر احترام به قوانین خانه و مدرسه، کارهای شخصی خود را هم انجام دهند.» وی احترام به قوانین مدرسه مانند حضور در کلاس در ساعت معین، استفاده از لوازم التحریر شخصی و دست درازی نکردن به وسایل و خوراکی‌های دیگران را دومین مرحله از تمرین‌هایی دانست که کودک را قانون‌پذیر بار می‌آورد. دکتر ابهری توضیح می‌دهد: «احترام به قوانین رانندگی در حضور فرزندان سومین مرحله آموزش احترام به قانون است.» وی ادامه می‌دهد: «رعایت حقوق شهروندان، احترام به بزرگسالان و سالمندان، احترام به نوبت دیگران، کمک به نیازمندان و... نیز گام چهارم در آموزش قانون و رفتارهای سالم به کودکان است.» این رفتارشناس اجتماعی با بیان اینکه فرزندان ما هنجارهای نهادینه اجتماع را از الگوهای تربیتی می‌آموزند، خاطرنشان می‌کند: «آموزگاران، دولتمردان، مسوولان، هنرمندان، ورزشکاران و هنرپیشه‌ها گروه‌های مرجع رفتاری هستند که رفتارهای آنها تاثیر زیادی در رفتارهای جامعه می‌گذارد.» وی با اشاره به تاثیر قانون‌پذیری یک ورزشکار در میدان مسابقه بر نوجوان طرفدار او می‌گوید: «زمانی که مسوولی قوانین را می‌پذیرد و به آن احترام می‌گذارد، فرزندان ما این الگوها را سرمشق تربیتی خود قرار می‌دهند و از آن تاثیر می‌پذیرند.» دکتر ابهری با بیان اینکه قانون‌گریزی و هنجارشکنی ارثی نیست که از طریق ژنتیک به افراد منتقل شود، بیان می‌کند: «این رفتارها اکتسابی است و آنچه فرزندان ما در اطراف خود به‌‌عنوان احترام به قانون ملاحظه می‌کنند، می‌تواند سرمشق آنها باشد.» وی با تاکید بر واگذاری مسوولیت ولو کوچک به فرزندان خاطرنشان می?کند: «دادن مسوولیت‌های کوچک مانند آب دادن به گلدان‌ها یا خاموش و روشن کردن تلویزیون به کودکان از سنین پایین آنها را با مسوولیت و وظیفه آشنا می‌کند و قانون‌پذیری را به آنها می‌آموزد.»

الیزا ذوالقدر