آب و بیماری های قلبی

هر چند که اعتقاد برخی از محققان در منشأ وراثتی ابتلاء به بیماری های قلبی, به ویژه در کشورهای ثروتمند, را نباید از نظر دور داشت, اما نقش رژیم غذائی و محتوی املاح آن, به ویژه کلسیم و منیزیم, در پیشگیری و ممانعت از بروز و شیوع این بیماری قرن بارز و انکارناپذیر است

● سرآغاز

در روزگار ما گسترهٔ رخدادها و گشوده شدن عرصه‌های نوین چنان شتابان است که گاه در گیرودار آن مفاهیم پایه نیز دگرگون می‌شوند. اگر تا چندی قبل همگان بر این جمله که ”آب مادهٔ ضروری برای ادامهٔ حیات است“ هم‌عقیده بودند و آن را سنگ بنای گفته‌ها و برنامه‌های خود می‌انگاشتند، امروز گفته می‌شود“ آب مادهٔ غذائی ضروری برای سلامت اندام‌های انسانی، یکی از ارکان اصلی در هضم، جذب و انتقال مواد، تنظیم دما و سرانجام دفع زائده‌ها از بدن می‌باشد.“

این جمله‌ها و عبارت‌های مشابه آن که در قالب گویش‌های علمی و بر پایهٔ یافته‌های پژوهشی، از زبان متخصصان علم تغذیه به کرات گفته و شنیده می‌شود، ریشه در تاریخ بشر و متون کهن باستانی دارد. در کتاب باستانی هندیان به نام ریگ ودا (Rigveda)، آب مناسب برای آشامیدن با پنج ویژگی خنک (Sheetham)، تمیز (Sushihi)، مغذی (Sivam)، زلال (Istham) و متعادل بودن خاصیت اسیدی و بازی آن (pH) حدود خنثی (Vimalam lahu shadgunam) تعریف شده است. در این تعریف باستانی افزون بر جنبه‌های بهداشتی (تمیز و زلال) و زیبائی‌شناختی و مقبولیت عمومی آب (خنک و زلال) بر ارزش تغذیه‌ای آن نیز مهر تأیید زده شده است.

ارزش تغذیه‌ای آب از دو دیدگاه مورد توجه است.

۱) نخست کمیت آب و حداقل نیاز بدن به آن برای تأمین نیازهای فیزیولوژیک و جبران آب از دست رفته (Dehydration)

۲) دوم، حداقل و مقدار مناسب املاح ضروری در آب آشامیدنی. باید توجه داشت که حضور املاح در آب از دو دیدگاه گوارائی و مقبولیت عمومی آب و دارا بودن ارزش تغذیه‌ای آن مورد توجه است. در این نوشتار بحث پیرامون املاح آب آشامیدنی تنها بر پایهٔ اثرگذاری املاح آب بر عملکرد قلب و عروق مورد توجه قرار گرفته است.

هر چند که اعتقاد برخی از محققان در منشأ وراثتی ابتلاء به بیماری‌های قلبی، به‌ویژه در کشورهای ثروتمند، را نباید از نظر دور داشت، اما نقش رژیم غذائی و محتوی املاح آن، به‌ویژه کلسیم و منیزیم، در پیشگیری و ممانعت از بروز و شیوع این بیماری قرن بارز و انکارناپذیر است، موارد متعددی از ارتباط معکوس مصرف کلسیم و منیزیم در رژیم غذائی با مرگ و میر ناشی از بیماری‌های عروقی قلب از مناطق مختلف جهان، به‌ویژه در اروپا و ایالات متحده گزارش شده است.

دکتر کوبایاشی برای نخستین‌بار در سال ۱۹۵۷ ارتباط بین کیفیت شیمیائی آب و خطر ابتلاء به بیماری‌های عروقی را بررسی کرد و آن را ”فاکتور آب“ نامید. از آن زمان تاکنون اگر چه در نتایج تعداد زیادی از پژوهش‌های میدانی و مطالعات اپیدمیولوژیک، به ارتباط معنی‌دار آماری بین مصرف آب‌های سخت و کاهش موارد ابتلاء به بیماری‌های قلبی اشاره شده است، اما هیچ‌یک از آنها نتوانسته است، چگونگی این تأثیر را به وضوح بیان دارد. برخی از متخصصان تغذیه بر این عقیده‌اند که هر چند آب آشامیدنی مهمترین منبع ورود کلسیم و منیزیم به بدن به‌شمار نمی‌رود، اما اهمیت و تأثیرگذاری جذب این عناصر از آب به‌دلیل سهولت جذب آنها از طریق آب مهم‌تر از موادغذائی است. آشامیدن آب سخت جذب کلسیم به میزان ۱۸۰ ـ ۱۷۵ میلی‌گرم در روز می‌شود.

استنتاج‌های تجربی اخیر، محتوی کلسیم آب سخت را به‌عنوان عامل محافظ در برابر بیماری‌های قلبی معرفی می‌کند. نتایج شش مطالعه طی سال‌های ۱۹۶۵ ـ ۱۹۷۳ حاکی از آن است که در زنان و مردانی که از مکمل‌های کلسیم با دز روزانهٔ ۲ـ۱ گرم (اغلب به‌صورت کربنات) در رژیم غذائی بهره برده‌اند، غلظت کلسترول خون کاهش‌یافته است. کلیسم علاوه بر آن که از اجزاء مهم در ساختمان استخوان‌ها و دندان‌ها به‌شمار می‌رود و در انعقاد خون و قابلیت تحریک‌پذیری اعصاب ماهیچه‌ای (neuromuscula) بسیار مؤثر است، سبب بهبود عملکرد سامانهٔ مایوکاردیال و انقباض‌پذیری بهتر قلب و ماهیچه‌ها نیز خواهد شد.

برخی دیگر از محققان جذب مقادیر اندک منیزیم (کمتر از ۱۸۶ میلی‌گرم در روز) را عامل افزایش احتمال ابتلاء به بیماری‌های قلبی دانسته و یادآور شدند که این عنصر نه تنها سبب بهبود متابولیسم کلسترول و ممانعت از بی‌نظمی ضربان قلب می‌شود، بلکه به‌عنوان کوفاکتور (Cofactor) در فعال شدن بیش از ۳۰۰ آنزیم در بدن ایفاء نقش می‌کند.

علاوه بر آن منیزیم عامل مؤثر در تبادل عناصر سدیم، پتاسیم و کلسیم از غشاء سلولی و سنتز پروتئین‌ها و اسیدهای نوکلئیک به‌شمار رفته و متابولیسم ATP و گلیکوژن در حضور آن انجام می‌شود. تأثیر این عنصر در قابلیت تحریک‌‌پذیری ماهیچه‌ها و انقباض آنها نیز به اثبات رسیده است.

در گزارش‌های پژوهش‌گران ارتباط اپیدمیولوژیک ۳۴ عنصر با بیماری‌های قلبی و متابولیسم کلسترول و سایر چربی‌ها معرفی شده است. از این تعداد ۱۲ عنصر با تقلیل و یا افزایش مس، سبب تغییرات گستردهٔ ساختاری (آناتومی) و آسیب‌های فیزیولوژیک در دستگاه قلبی ـ عروقی بدن می‌شوند. اگر چه اثرگذاری ۳۴ عنصر با بیماری‌های قلبی و متابولیسم کلسترول و سایر چربی‌ها معرفی شده است. از این تعداد ۱۲ عنصر با تقلیل و یا افزایش مس، سبب تغییرات گستردهٔ ساختاری (آناتومی) و آسیب‌های فیزیولوژیک در دستگاه قلبی ـ عروقی بدن می‌شوند. اگر چه اثر گذاری ۳۴ عنصر گفته شده بر بیماری‌های قلبی به‌وضوح مشخص نشده است، اما تاکنون سه فرضیهٔ زیر در این‌خصوص ارائه شده است:

▪ تأثیر بر آنزیم‌ها، هورمون‌ها و مولکول‌های پیغام‌بر:

در ترکیب بیش از ۲۷ درصد از آنزیم‌های شناخته شدهٔ بدن، عناصر معدنی وجود دارد و (یا) فعال شدن آنها نیازمند عناصر معدنی است. گفته می‌شود کروم سبب ازدیاد ترشح انسولین، مس اثرگذار بر متابولیسم غدهٔ پروستات و فقدان روی سبب کاهش تی‌مولین می‌شود.

▪ واکنش‌های پیچیدهٔ بین عناصر:

روی مانع از جذب و مصرف مس شده و محتوی کلسترول پلاسما را افزایش می‌دهد. سرب دفع ادراری مس را بیشتر می‌کند. بنا به‌نظر پیکل هارینگ و همکاران (۱۹۹۴)، عنصر قلع نیز اثر مشابه سرب در تقلیل میزان مس در بدن دارد.

▪ اثر کلسیم بر تغییر میزان جذب و مصرف عناصر:

در آب و موادغذائی، کلسیم و به میزان کمتر منیزیم، علاوه بر نقش تغذیه‌ای، عامل ضد سمیت (Antitoxic) نیز به شمار می‌روند. این عناصر مفید از جذب عناصر سمی نظیر کادمیوم و سرب از روده به خون از طریق واکنش با آنها و تشکیل ترکیبات غیرقابل جذب و یا رقابت با عناصر سمی در اشغال باندهای جذبی جلوگیری می‌کنند. پژوهش‌های انجام شده بر روی موش‌های صحرائی حاکی از آن است که با افزایش محتوی کلسیم رژیم غذائی، میزان کلسترول خون کاهش و در کبد مقادیر مس و روی به ترتیب افزایش و کاهش می‌یابد. در حالی‌که دریافت اندک کلسیم روزانه، سبب افزایش جذب و ماندگاری کادمیوم در بدن خواهد شد.

مجید قنادی، مدیر دفتر نظارت بر بهداشت آب و فاضلاب شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور

منابع مورد استفاده:

۱) Kleiner S.M. (۱۹۹۹) "Water: an essential but overlooked nutrient", Journal of the American Dietetic Association, ۹۹(۲), ۲۰۰-۲۰۶

۲) Kozisek F. (۲۰۰۴) "Health risk from drinking demineralised water", WHO, Geneva

۳) Leslie M., Klevay F., Gerald F. & Combs J. (۲۰۰۴) "Mineral elements related to cardiovascular health", WHO, Geneva

۴) Monarca S., Zerbini I. & Donato F. (۲۰۰۴) "Drinking water hardness and cardiovascular diseases: A review of epidemiological studies ۱۹۷۹-۲۰۰۴۰۳۹;, WHO, Geneva

۵) Olivares M. & Uauy R. (۲۰۰۴) "Comprehensive Overview paper: Essential nutrients in drinking water". WHO, Geneva

۶) Sadgir P. & Vamanrao A. (۲۰۰۳) "Water in Vedic Literature", Abstract Proceedings of the ۳th International (water History Association Conference, Alexanderia (http://www/iwha. net/a-abstract.htm