أینده جرم شناسی و جرم شناسی آینده

بدون تردید, تا جامعه هست, جرم هست و تا جرم وجود دارد, انسان نیازمند دانش جرم جرم شناسی خواهد بود

با توجه به وابستگی متقابل حقوق جزا و جرم‏شناسی و اینكه جرم‏شناسی، دانش جرم بوده و واكنش اجتماعی بخش مهمی از جرم‏شناسی را تشكیل می‏دهد و همچنین با عنایت‏به نقصها، معایب، ضعفها و كمبودهای جرم‏شناسی سنتی و اصیل در تبیین پدیده مجرمانه و انتقادات شدید جرم‏شناسان رادیكال (بنیادی، انتقادی، جدید) از جرم‏شناسی سنتی، می‏توان گفت كه شكل گیری، محتوا و جهت گیریهای جرم شناسی آینده نه تنها شدیدا تحت تاثیر تحولات آتی جرم، حقوق جزا و واكنش اجتماعی (نگرش جامعه نسبت‏به جرم و انحراف، فلسفه كیفری جامعه، شیوه‏های رسمی و غیر رسمی كنترل اجتماعی و ضمانت اجراهای كیفری) خواهد بود; بلكه دارای جهت گیری سیاسی، ارزشی و دستوری، جامع گرایانه بوده و به مطالعات تاریخی، مطالعات تطبیقی و همچنین جامعه شناسی حقوق بیشتر توجه خواهد داشت.

بدون تردید، تا جامعه هست، جرم هست و تا جرم وجود دارد، انسان نیازمند دانش جرم (جرم‏شناسی) خواهد بود. بی‏نیازی آكادمیك از جرم شناسی زمانی ممكن است كه ما بتوانیم جامعه فارغ از جرم داشته باشیم. هر چه قدر تعداد جرایم زیادتر بوده و اشكال و الگوهای جرم بیشتر تغییر یابند، این نیاز جهت‏یافتن علل و عوامل، زمینه‏ها، جاذبه‏ها و ابزار مؤثر برای پیشگیری جرم و همچنین اصلاح و درمان بزهكاران بیشتر خواهد بود. درست است كه تاریخ پیدایش جرم به تاریخ خلقت انسان برمی‏گردد، اما تاریخ جرم شناسی تاریخ جدیدی است و از سابقه آكادمیك آن سده‏ای بیش نمی‏گذرد و شاید به همین دلیل است كه جرم‏شناسان سنتی و اصیل از یك طرف و جرم‏شناسان جدید و بنیادگرا و انتقادی از سوی دیگر، تا كنون نتوانسته‏اند تجزیه و تحلیل كامل و شایسته‏ای را از پدیده مجرمانه ارایه دهند.

تبیین كامل پدیده مجرمانه از یك سو مستلزم این است كه رفتار انسان به طور كلی و از جنبه‏های مختلف تاریخی، جامعه شناختی، مردم شناختی، زیست‏شناختی و روان شناختی مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد و از طرف دیگر لازمه‏اش گسترش مطالعات تطبیقی و ارج نهادن به آنهاست. پایین بودن سطح تحقیقات راجع به دانش جرم‏شناسی مخصوصا از لحاظ كمی و بویژه در كشور ما، نیاز به انجام مطالعات تطبیقی و ارائه تئوریهای كاملا رضایت‏بخش و متقاعد كننده در تبیین رفتار انسان به طور كلی و مخصوصا پدیده مجرمانه را دوچندان می‏نماید. مقاله حاضر با توجه به ضرورت فوق تدوین گردیده است.این مقاله ترجمه آخرین بخش از كتاب « Criminology: past,present and future »تحت عنوان « The future of criminology and criminology of the future » است كه توسط جرم‏شناس معروف كانادایی به نام «عزت. ا. فتاح »نوشته شده و برای اولین بار در سال ۱۹۹۷ در ایالات متحده آمریكا توسط شركت انتشارات مارتین . S.T.Martinspressinc و در بریتانیای كبیر توسط شركت انتشارات مك میلان Macmillan. press. LTD چاپ گردیده است. ترجمه مشتمل بر دو فصل است.

در فصل اول كه مربوط به آینده جرم‏شناسی است، تحولات آتی جرم، حقوق جزا، واكنش اجتماعی و مجازات مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل دوم نیز كه در خصوص جرم‏شناسی آینده است. ضمن اشاره به نقصها و كاستی‏های موجود در جرم شناسی معاصر و ایرادات متقابل جرم‏شناسان سنتی و رادیكال، از جهت‏گیریهای مختلف جرم شناسی در آینده سخن به میان آمده است. آینده جرم شناسی و جرم شناسی آینده فصل اول: آینده جرم شناسی جرم شناسی كه فارغ از فردگرایی علمی خود بوده و دارای بینش عملی و تجربی باشد، آینده بالقوه‏ای دارد كه سرشار از پویایی و تحرك و به دور از بدبینی است. مجرمین آینده، احتمالا بسیاری از انگیزه‏های (بزهكاران) امروزی را نظیر شیادی، حرص و طمع، شهوت، انتقام و ... خواهند داشت. اما شیوه‏های ارتكاب جرایم آنان اساسا متفاوت خواهد بود. با تكنولوژی كه امروزه در حال توسعه است، مجرم خواهد توانست، خانه شما را با استفاده از خطوط كامپیوتر، تلفن و توپی‏های دوطرفه ویدئو مورد تجاوز قرار دهد. او (مرد یا زن) می‏تواند از طریق مزاحمتهای روانی و تكنیكهای دستكاری ذهنی، شما را مورد حمله قرار داده و برای خارج شدن از مغز شما درخواست پول نماید.

تكنولوژی جدید همه این امور را ممكن و حتی محتمل خواهد ساخت. جرم شناس فنلاندی به نام «پاتریك تورناد »احتمالا راست گفته است كه: «در جرم شناسی هرگز جایزه نوبلی نخواهد بود.»; [زیرا] در فیزیك، ستاره‏شناسی، بیولوژی، و شیمی موقعیت و فرصت‏برای كشفیات تكان دهنده، خارق العاده و گسترده همیشه فراهم بوده و خواهد بود. [اما] علوم اجتماعی با توجه به ماهیت‏خود آنها، برای كشفیات بدیع و مهم مناسب نیستند; البته این بیان به معنای بدنام كردن رشته‏هایی كه این و یا آن جنبه از جامعه را مطالعه می‏كنند، نیست; صرفا [به منظور] یادآوری تفاوتهای اساسی است كه بین علوم طبیعی و علوم اجتماعی وجود دارد. اصول همزمانی جبر گالیله، قانون جاذبه نیوتون و تئوری نسبیت انشتین شاید برای همیشه زنده و پابرجا خواهد ماند. در حالی كه تئوری‏های علوم اجتماعی ناپایدار، قابل تغییر، قابل جایگزینی و اغلب غیر قابل تجربه هستند. دانش جرم شناسی با توجه به موضوع خاص خود، بیشتر از علوم اجتماعی دیگر در معرض محدودیت‏های شدید و جدی است; آگاهی از این محدودیت‏ها نباید باعث‏بدبینی بلكه موجب واقع‏نگری باید باشد.

این آگاهی نباید سبب تسلیم، بلكه باید موجب مقاومت در مقابل این محدودیت‏ها گردد. همچنانكه آقای تورناد خاطرنشان می‏سازد: «خصوصیت دایمی همه تحقیقات جرم شناختی این است كه موضوع آنها، جرم، نمود عملكرد متقابل فشارهای اجتماعی است و این امر مانع از پیشرفتها و خلاقیتهای علمی در دانش جرم شناسی یا در فن اعمال این دانش می‏گردد. حتی ممكن است ماشینهای خودكار و خود بخود تنظیم شونده تشخیص پیشرفتهای واقعی در فهم جرم یا در هنر برخورد با جرم را مشكل سازد.» آری، ممكن است در دانش جرم شناسی هرگز جایزه نوبلی نباشد. با این حال در عصر ناامنی كه ما در آن زندگی می‏كنیم، مقام و موقعیت‏های جرم شناسان، مصون و محفوظ است. [ جرم شناسان از مقام و موقعیت والایی برخوردار هستند.] مسلما می‏توان گفت تا مادامی كه جرم است، نیاز به دانش جرم نیز باقی خواهد بود. آزادی [بی‏نیازی] آكادمیك از جرم‏شناسی تنها زمانی ممكن است كه ما بتوانیم جامعه‏ای بدون جرم داشته باشیم.

هر چه‏قدر جرم بیشتر باشد و اشكال و الگوهای آن بیشتر تغییر یابند، نیاز به تحقیق پیرامون جرم نیز، اگر نه برای یافتن علل مشكل آن، حداقل برای درك نمودها، زمینه‏ها و جذبه‏ها و یافتن ابزارهای مؤثر پیشگیری یا كاهش آن، شدیدتر خواهد بود. پیش‏بینی آینده، به بهترین وجه، مخصوصا در علوم اجتماعی كار مشكل و پرخطری است. با وجود این، مطالعات اجتماعی تازمانی كه در برگیرنده جزء مهم تاریخی آن نبوده و نوعی بازتاب از جامعه آینده نباشد، كامل نخواهد بود. طرح تحقیقاتی و آموزشی مطلوب در علوم اجتماعی، طرحی است كه موقعیت گذشته، حال و آینده ما را بررسی و تجزیه و تحلیل نماید. جرم‏شناسانی مثل من كه فاقد جام بلورین هستند، تنها چاره‏ای كه دارند این است كه تلاش كنند تا آینده جرم‏شناسی را بر اساس مطالعات دقیق پیرامون تاریخ، تحول و وضعیت كنونی آن، به طور واقع بینانه ارزیابی نمایند. چنین مطالعه و تجزیه و تحلیلی منجر به این نتیجه می‏شود كه آینده جرم‏شناسی، آینده درخشانی است. علی‏رغم فقدان یك چارچوب فكری واحد و كثرت الگوها، علی‏رغم فقدان ظاهری موفقیت در زمینه‏های مربوط به علت‏شناسی جرم و پیشگیری از آن و با وجود شكستها و بدبینیهای معاصر، دلایل فراوانی جهت‏خوشبینی نسبت‏به آینده وجود دارد.

یقینا من با ادعای «یونگ‏»، «تایلور» و «والتون‏» كه می‏گویند: تجزیه و تحلیل رادیكال مطمئنا موجب حاشیه‏ای و كم اهمیت‏شدن جرم شناسی است، مخالفم. كاملا برعكس، هیچ تردیدی ندارم كه جرم شناسی در آینده در میان علوم اجتماعی جایگاه والا و برجسته‏ای خواهد داشت. گرچه قابل انكار هم نیست كه جرم شناسی آینده از جرم‏شناسی امروز، بدانگونه كه ما آن را می‏شناسیم، متفاوت خواهد بود. جرم‏شناسی، امروزه به جای اینكه در یك وضعیت‏بحرانی باشد، مرحله خاصی از پیشرفت را طی كرده و در حال رشد و بلوغ خود می‏باشد. جرم شناسی یك رشته پویا و پرتحركی است. این رشته ثبات و پایداری علوم طبیعی را نداشته و در طی دوره‏های كوتاه مدت زمانی، تحولات شگرف و پرهیجانی را تجربه می‏كند. تفاوتهای بارز جرم‏شناسی دهه ۱۹۹۰ با جرم شناسی دهه ۱۹۲۰ یا ۱۹۵۰ باید ما را از خطرات ناشی از پیش بینی‏های بلند مدت آگاه سازد. و چون بودجه‏های تحقیقات جرم شناختی را عمدتا دولتها تامین می‏كنند، تحولات جرم شناسی در جو سیاسی و نوسانات در خلق و خوی عمومی، صورت می‏گیرد.این عامل بیانگر سبكهایی است كه گهگاه در تحقیقات جرم شناسی ظاهر می‏شود و عمدتا نتیجه اولویتهای تحقیقاتی است كه بوسیله مؤسسات تحقیقاتی و سرمایه‏گذاری تعیین می‏شود. تحقیقاتی كه در دهه‏های آتی انجام می‏شود، شكل و قالب جرم‏شناسی آینده را مشخص خواهد كرد. اولویتهای تحقیقاتی آتی است كه تا حدود زیادی پیشرفتهای حاصله و شاخه‏هایی از جرم شناسی را كه این پیشرفتها در آنها به وقوع می‏پیوندد، را تعیین خواهد نمود.این اولویتها شدیدا تحت تاثیر منافع سیاستمداران و سیاستگذاران خواهد بود.

دلایل كافی وجود دارد كه سالهای آینده شاهد بر كاهش مداوم و سریع بودجه‏هایی خواهد بود كه توسط دولتها برای تحقیقات مستقل اختصاص داده می‏شود. در نتیجه سیاستگذاران، حق اظهار نظر دایمی و تاثیر روزافزون بر حوزه‏های تحقیقاتی و جهت‏یابی تحقیقات خواهند داشت. این امر، به ناچار، به كاهش تحقیقات اساسی و نظری در جرم‏شناسی و افزایش مطالعات كاربردی دقیقا متمركز شده، منجر خواهد شد. سیاستمداران و سیاستگذاران تحقیقی را كه دارای كاربردهای عملی قطعی و ترجیحا آنی هستند، مسلما ترجیح خواهند داد; تحقیقی كه بلافاصله كارساز بوده و نتایج آن می‏تواند، سریعا به سیاست‏یا كارهای سیاسی برگردانده شود یا می‏تواند یك پشتوانه تجربی و عملی را برای اتخاذ تصمیمات سیاسی فراهم آورد. [در نتیجه]، احتمالا تحقیقات مربوط به عدالت جنایی در سالهای متمادی آینده، بیش از پیش عملی، غیر نظری و دارای جهت‏گیری سیاسی خواهد بود.

ترجمه و توضیح: اسمعیل رحیمی‏نژاد

عزت. ا. فتاح

---