تاثیر یاد مرگ در تقویت ارزشهای اخلاقی

اختلاف بین ادیان الهی با مکاتب غیرالهی همواره در عرصه‌های مختلف وجود داشته است. این اختلاف، ناشی از تفاوت جهان‌بینی مکاتب مورد نظر است. مسئله مرگ نیز از این قاعده مستثنی نیست …

اختلاف بین ادیان الهی با مکاتب غیرالهی همواره در عرصه‌های مختلف وجود داشته است. این اختلاف، ناشی از تفاوت جهان‌بینی مکاتب مورد نظر است. مسئله مرگ نیز از این قاعده مستثنی نیست و دیدگاههای مختلفی در این خصوص وجود دارد. غفلت از این اختلاف نظر باعث شده، برخی از مومنین و حتی برخی کارشناسان، نظرات مردود غرب پیرامون یاد مرگ را در جامعه نشر داده و آن را منشاء افسردگی نشان دهند. حال آنکه در تفکر اسلامی این‌چنین نیست و یاد مرگ نه تنها موجب افسردگی انسان نمی‌شود بلکه تاثیر به سزایی در جهت دادن به رفتار آدمی و تربیت و اصلاح او دارد؛ چنانکه پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: “مرگ را بسیار یاد کنید، زیرا یاد مرگ گناهان را پاک می‌کند و میل و رغبت به دنیا را می‌کاهد”. در این حدیث نبی مکرم، پاک شدن گناهان و کاهش میل و رغبت به دنیا را از ثمرات مثبت یاد معاددانسته‌اند. این در حالی است که در مکاتب اخلاقی‌ای که بر مبنای اصالت لذت بنا نهاده شده‌اند، هر آنچه که برای انسان لذتی به همراه ندارد لاجرم فاقد ارزش لازم برای توجه است. از آنجا که در جهان‌بینی این مکاتب، لذایذ منحصر در لذتهای دنیوی بوده و از اصالت برخوردار است، هر آنچه که موجب کاهش و یا فقدان این لذت‌ها شود، منفی و غیرضروری دانسته شده است و بالتبع یاد مرگ که قطع کننده لذتهای دنیوی است، از دیدگاه این مکاتب که سعادت خود را تنها در این دنیا جستجو می‌کنند، ثمره‌ای جز افسردگی برای انسان به ارمغان نخواهد داشت.

در مکتب اسلام که مبتنی بر جهان‌بینی توحیدی است، دنیا برای انسان آفریده شده، نه انسان برای دنیا، و شخصیت انسان بسیار والاتر از آن است که بخواهد خود را به متاع دنیا و جلوه‌های فریبنده و لذات زودگذر آن بفروشد. اعتقاد به معاد و یاد مرگ، بینش و نگرش انسان را نسبت به دنیا تغییر داده، دنیا را وسیله و ابزاری برای نیل به اهداف والای انسانی و لذات برتر اخروی قرار می‌دهد. مادام که انسان در این دنیا استقرار دارد، دلش از تمنا و خواهش‌ها باز نمی‌ایستد. اما وقتی در پرتو ایمان به غیب و اعتقاد به سرای باقی دریافت که فرصت دنیا بسیار محدود و بهره آن نیز بسی ناچیز است و خوشیها و لذایذ واقعی در همین ایام کوتاه خلاصه نمی‌شود، دیگر نه هر دم امواج خواسته‌های بی‌پایان بر دلش استیلا می‌یابد و نه از اینکه بیش از حد از نعمت‌های دنیا برخوردار نشده، آزرده خاطر می‌شود. قرآن کریم در سوره معارج از طبیعت و سرشت انسانها پرده برداشته و می‌گوید: “ان الانسان خلق هلوعا اذا مسه الشر جزوعا و اذا مسه الخیر منوعا؛ انسان حریص و کم طاقت آفریده شده هنگامی که بدی به او برسد بسیار جزع و بی‌تابی می‌کند و هنگامی که خوبی به او می‌رسد از دیگران دریغ می‌دارد”. سپس افرادی چند را از این قاعده استثنا می‌کند که از جمله، کسانی هستند که به قیامت و روز جزا ایمان دارند و از عذاب پروردگار بیمناکند. براستی چه چیز همچون اعتقاد به معاد و یاد مرگ خواهد توانست تنور طمع و آز انسان را خاموش سازد و چه اهرمی مانند آن می‌تواند جلوی فزون‌طلبی‌‌ها و خواهش‌های نفسانی و جنون شهوت‌طلبی انسان را بگیرد. امیرالمومنین علی (ع) در بیانی، یاد مرگ را اصلاح‌گر انسان و تربیت کننده روح بشر می‌خواند و می‌فرماید: “هنگام تصمیم بر کارهای زشت مرگ را که نابود کننده لذتها و شکننده شهوات و قطع کننده آرزوهاست به یاد آورید”.

یاد مرگ و باورمندی به حیات اخروی و نوع رابطه‌ای که میان اخلاق و رفتار انسان در دنیا با پاداش‌ها وکیفرهای جهان آخرت وجود دارد، بستر مناسبی برای اصلاح رفتار افراد جامعه پدید می‌آورد. در پرتو این بینش، رفتارهای اخلاقی مانند فداکاری، انفاق، ایثار و از خودگذشتگی، صبر در برابر ناملایمات، مواسات با مردم، رعایت حقوق دیگران و ... انجام و تقویت می‌شود. افزون بر آن، یاد مرگ خود پشتوانه و ضمانت اجرایی درونی برای پرهیز از رفتارهای ناشایست اخلاقی است، چنانکه قرآن کریم به هنگام نهی از کم فروشی، معاد و آخرت را به یاد انسانها می‌آورد: “ویل للمطففین... الا یظن اولئک انهم مبعوثون لیوم عظیم؛ وای بر کم‌فروشان... مگر آنان گمان نمی‌دارند که برانگیخته خواهند شد در روزی بزرگ”(مطففین/۱و۴و۵.) بنابراین در اندیشه اسلامی یاد مرگ موجب تلاش انسان برای دوری از اعمال ناشایست و حرکت برای دستیابی به سعادت حقیقی است.

منبع: اصول تربیتی در داستانهای قرآن، دکتر حمید محمدقاسمی، صص ۱۵۰-۱۴۱

ابراهیم میرعزیزی