اولین جنبش برای آزادی

اولین جرقه های شورش مردم به رهبری روحانیت علیه امتیاز ننگین رژی از شهر شیراز که مرغوب ترین توتون و تنباکوی ایران را داشت آغاز شد و از شیراز به تبریز و اصفهان و تهران و سایر شهرهای ایران کشیده شد

“بسم‌الله الرحمن الرحیم، الیوم استعمال تنباکو و توتون بای نحو کان در حکم محاربه با امام زمان-عجل‌الله تعالی فرجه- است.” همین چند کلمه کافی بود تا ابهت استعمار انگلیس در ایران شکسته شود و به فرموده امام(ره) مملکت از حلقوم خارجی‌ها بیرون کشیده شود. این فتوای مرحوم میرزا محمدحسن شیرازی (۱۲۳۰-۱۳۱۲هـ .ق) نقطه آغاز تحولی شگرف در تاریخ معاصر کشورمان بود.

این فتوای مبارک مرجع معظم شیعه عصر ناصری در اعتراض به انعقاد قرارداد ننگین موسوم به “رژی” در مورد انحصار خرید و فروش تنباکو صادر شد که به مدت ۵۰ سال در سال ۱۳۰۷هـ .ق بین دولت ایران و “تالبوت انگلیسی” منعقد گردیده بود. به طوری که حیات دینی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی ایران با اجرای چنین قراردادی به خطر می‌افتاد واین مهم از دید روحانیت بیدار شیعه پنهان نماند.

یکی از رسوماتی که در دستگاه سلطنت ناصری رواج یافته بود، اعطای امتیازات اقتصادی به کشورهای بیگانه از جمله انگلیس بودکه طی آن لطمات و صدمات جبران ناپذیری به ملت ستمدیده ایران وارد شد که تا به امروز اثرات این ضربات مهلک پابرجاست.

دوران طولانی حکومت ظالمانه ناصرالدین شاه به غیر از دوران کوتاه صدارت امیرکبیر که سیاستی مبنی بر موازنه منفی را در پیش داشت با واگذاری امتیازات پی در پی به بیگانگان مصادف بود. از صدراعظم‌هایی که در طول ۵ دهه حکومت ناصرالدین شاه به روی کار آمدند و در مدت صدارت خود با واگذاری امتیازات به اربابان خارجی خود جان و مال و ناموس ملت را به حراج گذاشتند می‌توان به خائنانی چون میرزا‌آقاخان نوری، میرزا حسن خان سپهسالار، میرزاعلی اصغر اتابک، امین‌السلطان و... اشاره کرد.

در این میان نقش سپهسالار برجسته تر است. او که چهره‌ای اصلاح‌طلب به خود می‌گیرد بانی انعقاد قرارداد ننگین رویتر می‌شود. واگذاری امتیاز رویتر زمینه را برای واگذاری امتیازات بعدی فراهم می‌سازد، چنان که به دنبال این امتیاز انگلیسی‌ها تقاضای ایجاد بانک شاهنشاهی و روس‌ها تقاضای بانک استقراضی را پیشنهاد می‌کنند.

اعطای امتیاز تنباکو نیز به دنبال سلسله امتیازات اعطایی مطرح می‌شود. واگذاری این قبیل امتیازات کلان به بیگانگان ناشی از نوع نگاهی بود که شاه و درباریان او به مقوله توسعه و پیشرفت در غرب داشتند. شاه و اطرافیانش طی سفرهای متعدد خود به از وضعیت غرب و مقایسه‌اش با جامعه ایرانی و طرح‌های آنان با مظاهر تمدن غرب و پیشرفت‌های آن سامان آشنا می‌گردند و پس از بازگشت به کشور به فکر توسعه و ترقی ملک خود می‌افتند.

برخورد ایرانیان با مظاهر تمدنی غرب و تحلیل و ارزیابی آنان برای پیشرفت ایران بحثی جداگانه را طلب می‌کند اما همین‌قدر باید گفت که این قبیل افراد بدون توجه به فرهنگ و تمدن ایرانی تنها راه پیشرفت را تقلید محض از غرب و به اصطلاح سرتاپا فرنگی دشن می‌دانستند. به همین دلیل بود که گسترش روابط با کشورهای مترقی آن زمان یعنی روس و انگلیس را شرط توسعه یافتگی قلمداد می‌کردند و غالبا اعطای امتیازات از سوی عاقدان قرارداد این‌گونه توجیه می‌شد که این قبیل قراردادها زمینه حضور صاحبان ترقی و پیشرفت در کشور را فراهم می‌کند و آنان نیز با حضور خود توسعه و پیشرفت را برای ما به ارمغان می‌آورند.

در عهد ناصری بودکه تعدادی از ایرانیان به منظور تحصیل دانش غرب به آن دیار عزیمت کردند و پس از بازگشت به جای آنکه در ساختن کشور بکوشند بلای جان مملکت خویش شدند. این قبیل افراد که به منورالفکران شهره شده بودند ازدو ناحیه دچار ضعف مفرط بودند. این افراد نه فرهنگ و تمدن غرب را خوب فهمیده بودند و نه فرهنگ و تمدن ایرانی را.

جهل مرکب آنها باعث شد که تنها راه مترقی شدن را غربی شدن بدانند و درصدد وارد کردن مظاهر غرب به جامعه سنتی ایران برآمدند. بی دلیل به جان مذهب افتادند و مذهب را بلای جان جامعه دانستند و خروج دین از ساحت اجتماع و سیاست را راه ترقی و پیشرفت معرفی کردند و دیدیم همین افراد و کارگردانانشان محکم‌ترین سیلی را از ناحیه مذهب خوردند چرا که نابخردانه آن را از معادلات جامعه ایرانی حذف کرده بودند.

جنبش ضد رژی در ایران درسی تاریخی به همه کسانی بود که می‌گفتند عمر مذهب به پایان رسیده و در دنیای امروز جایی برای ظهور و بروز آن وجود ندارد. جنبش ضد رژی مهر تائیدی بود بر حیات دین در ایران و پیوند قلبی ملت مسلمان با علما و روحانیت معظم شیعه.

● ماجرای انعقاد قرارداد رژی

شاه برای دیدار از اروپا و مشاهده ترقیات آنان به همراه دو تن از درباریان (امین السلطان و اعتمادالسلطنه) راهی بلاد غرب می‌شود. انگلیسی‌ها از طریق نفوذی‌های خود در دربار از جمله علی اصغرخان امین‌السلطان نسبت به انجام این قبیل مسافرتها اصرار فراوان داشتند. طی این سفرها به گرمی از هیئت ایرانی پذیرایی می‌شد و هدایای نفیسی به پادشاه و اطرافیانش اعطا می‌شد.

در گرماگرم دیدارها و پذیرایی‌ها بود که استعمار نسبت به اخذ امتیازات استعماری اقدام می‌کرد. در طی سفر شاه به انگلیس پیشنهاد واگذاری امتیاز توتون و تنباکوی ایران به شاه از طریق امین السلطان مطرح می‌شود. امین‌السلطان مهره کلیدی انگلیسی در انعقاد این قرارداد بود و بابت دلالی خود مبلغ گزافی به عنوان رشوه از انگلیسی‌ها دریافت کرد.

تالبوت شخصی بود که از طریق مقامات انگلیسی با شاه و اطرافیانش آشنا می‌شود و طی صحبت‌ها و گفتگوهایی که با آنها انجام می‌دهد، اطلاعات خوبی از وضعیت تنباکو در ایران کسب می‌کند و به اهمیت ویژه این کالا در جامعه ایرانی پی می‌برد.

ویژه بودن موقعیت توتون و تنباکو در ایران به این دلیل بود که این محصول در ارتباط مستقیم و غیرمستقیم با معیشت هزاران خانواده ایرانی قرارداشت. تالبوت پس از بازگشت شاه به ایران با رجال انگلیسی به گفتگو و رایزنی پرداخت و سرانجام تصمیم گرفت شرکتی را به منظور انحصار امتیاز توتون و تنباکو در ایران تاسیس نماید. در ۲۸ رجب ۱۳۰۸ هـ .ق مطابق با ۲۰ مارس ۱۸۹۰ میلادی امتیاز توتون و تنباکوی ایران به مدت ۵۰ سال در اختیار تالبوت و شرکای او قرار گرفت. مفاد امتیاز و اثرات آن مطابق مواد این قراردادصاحبان امتیاز متعهد شدند که هر ساله مبلغ ۱۵ هزار لیره انگلیسی به دولت ایران بپردازند.

اعم از اینکه شرکت ضرر کند یا نفع داشته باشد. نویسنده کتاب تاریخ بیداری ایرانیان دراین باره می‌نویسد: “اذن و اجازه نامچه از برای فروش و معامله و غیره توتون و تنباکو و سیگار وسیگارت وانفیه و غیره حق خالص صاحبان این امتیاز است و احدی جز صاحبان این امتیازنامه حق صدور اجازه نامه‌جات مزبور ندارند و نخواهند داشت.

اصناف توتون و تنباکو فروش که مشغول این حرفه‌اند در کسب و کار معاملات داخله خود برقرار خواهند بود، مشروط بر داشتن اجازه نامه‌ها که دارنده امتیاز خواهد داد.”(صص۵۲-۵۱.) این امتیاز استعماری زندگی و معیشت هزاران خانواده ایرانی را که از ابتدای کاشت محصول تا مصرف محصول به نوعی با آن مرتبط شده بودند را به‌دست بیگانگان سپرد. این اقدام ناجوانمردانه و خائنانه شاه و اطرافیانش از جمله امین‌السلطان نه تنها زندگی روزمره مردم ایران را وابسته به بیگانگان می‌کرد بلکه در پس آن فرهنگ دینی و هویت ایرانی را به تاراج می‌گذاشت.

کمپانی رژی برای آنکه بتواند مردم را در غارت منابعشان با خود همراه کند اقدام به انتشار اعلامیه‌ای می‌کند و آنان را از مواهب این امتیاز استعماری آگاه می‌سازد. این اعلامیه ۳ طیف زارعان و فروشندگان و خریداران تنباکو و توتون را خطاب قرار می‌دهد و فواید این امتیاز را جداگانه برای هر یک شرح می‌دهد و به نوعی این قرارداد ننگین را برای مردم توجیه می‌کند و به نوعی مردم را به همکاری با کمپانی در اجرای مفاد قرارداد ترغیب می‌کند.

● آغاز اعتراضات و رهبری روحانیت

مردم با شنیدن انعقاد این قرارداد واطلاع از مفاد آن‌که گفته شده بود حق خرید و فروش تنباکو و توتون منحصرا به شرکت رژی تعلق دارد به شدت نگران و معترض شدند و مراتب اعتراض خود را به علمای شهر اعلام نمودند.

از آنجا که حکومت شریک و بانی این قرارداد بود چندان وقعی به اعتراضات مردم نمی‌نهاد و از آنان می‌خواست که در مفاد قرارداد پایبند بوده و با شرکت همکاری‌های لازم را داشته باشند و در غیر این صورت آنان را مجازات می‌کرد. در این گونه مواقع تنها نهادی که مردم شکایات و اعتراضات خود را به آن ارجاع می‌دادند روحانیت بود.

روحانیت در طول تاریخ شیعه همواره مورد وثوق، اعتماد، اطمینان و گوش شنوای دردهای مردم بوده و هست. به همین دلیل علما جدی‌ترین مخالفان و گسترده‌ترین جبهه را علیه امتیاز استعماری رژی تشکیل دادند و به مبارزه با آن برخاستند و خواستار لغو کامل آن شدند. گستردگی اعتراضات علیه امتیاز رژی فرصت مناسبی را به وجود آورده بود تا علمابتوانند مراتب اعتراض خود را به حکومت و بانیان ترویج فرهنگ غربی و زمینه سازان حضور بیگانگان در کشور اعلام کنند.

رهبری این اعتراض گسترده همچون اعتراضات دیگر مردم علیه امتیازاتی چون لاتاری و رویتر بر عهده علما و روحانیون در گوشه و کنار بود. عده‌ای سعی برآن داشتند و دارند که نقش روحانیت در رهبری شورش علیه امتیاز رژی را کمرنگ نشان داده و نقش اصلی را به بازرگانان و اصلاح طلبان آن زمان بدهند اما شواهد و مدارک تاریخی نشان از بی‌اساس بودن این ادعا دارد و چه بسا عکس این ادعا را اثبات می‌کند که مجال پرداختن به آن در مقال وجود ندارد.

به فرموده حضرت امام(ره) در طی یکصد سال اخیر هرگونه حرکتی که علیه ظلم و جور صورت گرفته از ناحیه روحانیون بوده است چرا که اساسا یکی از خصلت‌های ذاتی شیعه از آغاز تاکنون مقاومت و قیام علیه ظلم و ستم بوده است که در تمام طول تاریخ شیعه بارز و برجسته است. حضرت امام(ره) در خصوص نقش روحانیت در جنبش تنباکو می‌فرمایند: در این صد سال اخیر آتی که معارضه کرده با سلاطین وقت، ابتدایش از روحانی شروع شده. قضیه تنباکو ابتدایش از روحانیون ایران و عراق از مرحوم میرزا فتوا بود و از علمای تهران نیز قیام و عمل. (صحیفه نور جلد ۸ ص۱۷۹.)

نقش بازرگانان در این جنبش نیز قابل تامل است. گروهی از آنان برای کسب منافع خود به همکاری با کمپانی رژی پرداختند. عده‌ای که منافع خود را در خطر می‌دیدند به مخالفت ضمنی با آن پرداختند و عده‌ای جوانمردانه و در عمل مخالفت خود را نشان دادند. بودند تجاری که سرمایه خود را به آتش کشیدند ولی تن به معامله با بیگانگان ندادند. این قبیل از بازرگانان و تجار نقش موثری در جنبش ضدرژی داشتند اما همان طور که گفته شد رهبری جنبش با علما بود و تجار و بازرگانان تحت رهبری آنان قدم‌های موثری برداشتند.

● شیراز، اولین جرقه شورش

اولین جرقه‌های شورش مردم به رهبری روحانیت علیه امتیاز ننگین رژی از شهر شیراز که مرغوب‌ترین توتون و تنباکوی ایران را داشت آغاز شد و از شیراز به تبریز و اصفهان و تهران و سایر شهرهای ایران کشیده شد. در هر چهار شهر عمده آن روز رهبری شورش‌ها به عهده روحانیت بود. در شهر شیراز مرحوم سید علی اکبر فال اسیری، در تبریز مرحوم میرزا جواد آقاتبریزی، در اصفهان مرحوم میرزاآقانجفی و در تهران میرزاحسن آشتیانی رهبری شورش مردم علیه امتیاز رژی را برعهده داشتند.

این علما نیز جملگی تحت رهبری مرجع عالیقدر شیعه مرحوم میرزای شیرازی که در سامره سکونت داشتند، اعتراضات را هدایت و رهبری می‌کردند. پس از گذشت مدت کوتاهی اعتراضات همه جای ایران را فرا گرفت و تهدیدات و ارعاب حکومت هیچ خللی در اراده ملت و اراده روحانیت مبنی بر لغو کامل امتیاز رژی و حتی تمامی امتیازات بخشیده شده به بیگانه وارد نکرد. علما بارها از باب نصیحت‌ طی نامه‌ها و پیام‌هایی شاه را به لغو امتیاز رژی ترغیب کردند اما شاه با بیان دلایلی از جمله سنگین بودن هزینه خسارت کمپانی رژی از لغو آن طفره می‌رفت تا اینکه علما طی تلگرافی به میرزای شیرازی از ایشان کسب تکلیف می‌کنند.

---