ساموئل بكت

بكت عالی ترین نویسندهٔ عصری است كه امكانات محتمل و غیرمحتمل جدیدی به وجود آورد, حتی در مورد موضوعی مثل مرگ و تعریف آن عصری كه حامی زندگی است و اعضاء بدن و اورگان ها را پیوند می زند

بیش‌تر آدم‌ها می‌خواهند تا ابد زنده باشند، ولی این تمام حقیقت نیست، چیز دیگری هم هست: اشتیاق به فراموش شدن. ساموئل بكت با بیان درد، بذله‌گویی، خوشمزگی، به طرق گوناگون این حقیقت دیرینِ دیرپا را تجسم می‌بخشد كه مردن بهتر از زنده بودن است یا از همه بهتر آن‌كه آدم اصلاً متولد نشود.

بكت عالی‌ترین نویسندهٔ عصری است كه امكانات محتمل و غیرمحتمل جدیدی به‌وجود آورد، حتی در مورد موضوعی مثل مرگ و تعریف آن. عصری كه حامی زندگی است و اعضاء بدن و اورگان‌ها را پیوند می‌زند. ولی چه‌گونه یک نویسنده‌ به هراس از زندگی، به تعدی ناخوشایندش به مرگ فقط به منظور زنده بودن، به بقای زبان، آن‌چه كه نویسنده را ازرشمند می‌كند، حیات می‌بخشد؟

خانواده، محیط اجتماعی، دوستی‌ها، بیماری‌ها، پیش آمدهای زندگی، شكست‌ها و ناكامی‌ها چه‌قدر در آثار هنرمند انعكاس می‌یابند؟ با مطالعه زندگی‌نامه هنرمند تا چه حد می‌توان به درك هنرش نائل شد؟ یافتن سرنخ‌هایی از زندگی هنرمند در آثار او، ابهامات و پیچیدگی‌های او و هنرش را چه‌قدر روشن و رمزگشایی می‌كند؟

بیمارهای داستایوسكی، تجربیات جنگی سیمون، تولستوی و آرتوركویستلر، آثار پروست، همه نشانی از تجربیات شخصی نویسنده دارد. آن جوان ورزشكار مرفه كه مرتب به كلیسا می‌رود یا فردی كه به خاطر فعالیتش در نهضت مقاومت فرانسه نشان شهامت می‌گیرد، در آثار بكت چه نقشی دارند و چه‌گونه بازنمایی شده‌اند و كشف چنین سرنخ‌هایی كدام رمز را در پیچیدگی‌های بكت می‌گشاید؟

پرسناژهای بكت عموماً بدبخت بیچاره‌های فقیری هستند كه هیچ سنخیتی با بكت تحصیل‌كرده و مرفه ندارند و دردهایی می‌كشند كه دیگران كشیده‌اند نه خود بكت.

كتاب‌های زیادی دربارهٔ بكت، دوستان و كارهایش نوشته شده است، چیزی درحد جویس، همه تلاش كرده‌اند تا سر از كار و زندگی كسی در بیاورند كه چنین مبهم می‌نوشت و انگلیسی‌ها كم‌تر از ایرلندی‌ها و آمریكایی‌ها كم‌تر از انگلیسی‌ها كارهایش را درك می‌كردند. اما این کتاب‌ها چه‌قدر به هدف نزدیك شده‌اند؟

شاخص‌ترین این كتاب‌ها سه زندگی‌نامه است، یك مجموعه نامه‌ها و یك نقد كه كتابی سرتاسر طنز است.

خانم دایردر بیر(Deirdre Bair) آمریكایی، استاد دانشگاه، اولین زندگی‌نامه جامع بكت را در چارچوب یك فرصت مطالعاتی نوشته است. این كتاب در سال ۱۹۷۸ كه بكت هنوز در قید حیات بود چاپ شد. «خوب و قابل خواندن است و منتقدین تقریباً متفق‌القول‌اند كه از نظر علمی مزخرف است». زندگی‌نامه بعدی «لعنت بر شهرت ۱۹۹۶» نوشته دكتر جیمز نالسون رئیس انتخابی انجمن بكت آمریكا و دوست صمیمی بكت است كه به پیشنهاد بكت زندگی‌نامهٔ او را نوشته است و چندماه آخر زندگی بكت مرتب به دیدار او می‌رفته و برای كتاب مواد خام تهیه می‌كرده است. «آخرین مدرنیست ۱۹۹۷»، زندگی‌نامه‌ای كه آنتونی ‌كرونین نویسنده و شاعر ایرلندی مدرس سابق دانشگاه‌های درك و مونتانا نوشته است. نقد و بررسی این سه كتاب به طور جداگانه در سطور بعدی خواهد آمد.

در همین زمینه دو كتاب شاخص دیگر هست یكی «حرف‌های بكت مشرف به موت ۱۹۹۳» (Beckett Dying Words) ، نوشته كریستوفر ریك (Christopher Rick) انگلیسی كه از برجسته‌ترین منتقدین ادبی و استاد زبان انگلیسی دانشگاه بوستون است كه پس از نوشتن كتابی دربارهٔ باب دیلن (Bob Dylon) در سال ۲۰۰۴ به عنوان استاد تدریس شاعری به دانشگاه آكسفورد آمریكا دعوت شد. او در سال ۲۰۰۳ جایزهٔ ممتاز ۵/۱ میلیون دلاری بنیاد ملون را به دست آورده است. كتاب ریك سرشار از طنز و نشاط است، حتی جاهایی كه به خاطر جاذبهٔ بكت كه مثل جاذبهٔ مرده‌هاست، خودخوری می‌كند.

ریك در آثار بكت به انگلیسی و فرانسه مطالعه استادانه‌ای كرده است و در قالب طنزی جذاب نشان داده است كه این نویسندهٔ ایرلندی در هر كدام از دو زبان درك متفاوتی از مرگ و زندگی دارد. ریك كه استاد ایهام است كتابی سرشار از كنایات طنزآمیز نوشته است كه مرجع پیچیده و عمیقی برای تفسیر و تعبیر كارهای بكت و در عین حال نقدی بر این آثار است.

دیگری كتاب «هیچ نویسنده‌ای بهتر خدمت نكرد ۱۹۹۸» (No Author Better Served) است كه مجموعه‌ای از نامه‌های بكت به تهیه‌كنندهٔ آمریكایی‌اش آلن شنایدر(Alan Schneider) است. اشنایدر پنج نمایش‌نامه از نمایش‌نامه‌های بكت را برای اولین‌بار در آمریكا به روی صحنه برده است و مدعی است كه بكت فلسفهٔ نمایش‌نامه‌هایش را برای او گفته و در عین حال اضافه كرده است كه «هیچ كدام از این‌ها را به بازیگرانت نگو». ویراستار و نویسندهٔ این كتاب موریس هارمون استاد بازنشستهٔ ادبیات انگلو- آیریش یونیورسیتی كالج دابلین است و نام كتاب را از عبارتی تعارف‌آمیز از نامهٔ سپتامبر۱۹۶۱ بكت گرفته است:«احساس می‌كنم كه به هیچ نویسنده‌ای بهتر از این خدمت نكرده‌اند.» نامه‌ها از سال ۱۹۵۵ شروع می‌شود و تا سال ۱۹۸۴ و مرگ اشنایدر، ادامه می‌یابد. اشنایدر وقتی داشت عرض خیابان را برای به صندوق انداختن نامه بكت طی می‌كرد، براثر تصادف اتومبیل درگذشت. نامه‌های این كتاب درست مطابق نظر ساموئل بكت ویرایش شده است. بكت معتقد بود كه تنها نامه‌ها یا قسمتی از آن‌ها كه مربوط به كارهای اوست چاپ شود. بعضی از نامه‌ها خلاصه شده‌اند. یادداشت‌ها و زیرنویس‌های سودمندی هم موریس هارمون اضافه كرده است كه آدم‌ها و حوادثی را كه در نامه‌ها به آن‌ها اشاره شده است، روشن‌تر می‌كند. در عین حال این كتاب دربارهٔ آثار بكت نیست بلكه بخشی از آثار بكت است.

● ساموئل بكت – یك زندگی نامه

▪ نویسنده دایردر بیر DB (Deirdre Bair) ۱۹۷۸

خانم DB روزنامه نگار ادبی و استاد دانشگاه در ادبیات تطبیقی بوده است. دو زندگی‌نامهٔ دیگر هم نوشته است یكی آنائیس نین (Anais Nin) و دیگری سیمون بلیوار كه هر دو فینالیست جایزهٔ كتاب ملی بوده‌اند. كتاب زندگی‌نامه بكت برندهٔ جایزه كتاب ملی آمریكا و پر فروش‌ترین كتاب سال ۱۹۷۸ بوده است ولی تقریباً همه منتقدین متفق‌القولند كه این كتاب خواندنی ولی از نظر علمی مزخرف است.در زیر نقد و بررسی جان كالدر (John Calder) بر كتاب DB می‌آید.

جان كالدر ناشر آمریكایی در سال ۱۹۴۹ یعنی بلافاصله بعد از جنگ كه كاغذ نایاب و به شدت سهمیه‌بندی بود، اقدام به چاپ كتاب‌های نایاب كرد. در دههٔ ۱۹۵۰ فهرستی از چاپ ترجمهٔ كتاب‌های كلاسیك از نویسنده‌هایی چون چخوف، تولستوی، داستایوسكی، گوته و زولا در كارنامهٔ خود دارد. در زمان تفتیش عقاید و بگیر و ببندهای سناتور مك‌كارتی، از نویسنده‌های آمریكایی و همچنین كتاب‌هایی كه در بارهٔ آزادی فردی بود كتاب‌هایی چاپ كرد كه ناشران نیویوركی از چاپ آن‌ها واهمه داشتند. كالدر در اواخر دهه ۵۰ اقدام به چاپ كتاب‌هایی از نویسندگانی كرد چهرهٔ ادبیات قرن بیستم را عوض كرده بودند. یكی از این‌ها ساموئل بكت است كه كالدر تقریباً تمام رمان‌ها، اشعار، نقدها و بعضی نمایش‌نامه‌هایش را در آن زمان چاپ كرد.

كالدر مدعی است كه ۱۹ نویسندهٔ برنده جایزه نوبل را به آمریكاییان معرفی كرده است. این بررسی وقتی كه بكت هنوز زنده بود نوشته شده است.

● بررسی كتاب

▪ جان كالدر

در تاریخ ادبیات مناسبت‌های كمی بوده‌اند كه زندگی‌نامه نویسنده‌ای با تمام پستی و بلندی‌های زندگی‌اش وقتی كه هنوز زنده است و فعالیت حرفه‌ای دارد، چاپ شود. مشكلات زندگی‌نامه‌نویس باید زیاد باشد. حتی وقتی ۲۵ سال از فوت نویسنده‌ها گذشته باشد، مشكل اصلی این است كه این چیزها بعید نیست اسباب ناراحتی نزدیكان، اقوام، اولاد و دوستان صمیمی‌ای كه هنوز زنده‌اند شود، به‌علاوه از نظر این افراد طبیعی است كه چیزهایی كه وجهه آن فرد را، چه به عنوان هنرمند و چه به عنوان یك فرد خدشه‌دار می‌كند از نسل‌های آینده پنهان كنند.

دلیل امكان‌پذیر شدن چاپ این زندگی‌نامه ساموئل بكت را می‌توان در سرشت خود آن مرد پیدا كرد. كتاب قابلیت طرح در دادگاه را دارد، ولی كاملاً معلوم است كه بكت هرگز ضربه روحی رویارویی با دادگاه را تحمل نمی‌كند و با توجه به دیدگاه‌هایش در مورد آزادی بیان و سانسور هر چه‌قدر موضوع مبالغه آمیز باشد، حق چاپ چیزی را از كسی كه مشتاق آن است هرگز دریغ نمی‌كند، و هرچه‌قدر هم اسباب زحمتش شود، آن‌قدر بی‌عقل هست كه به آن نویسنده نگوید. این زندگی‌نامه می‌تواند اسباب زحمت شود و شده است.

منتقدین آمریكایی و مهمترین‌شان ریچارد المن (Richard Ellman) به نكات مشخصی اشاره كرده‌اند: كه این زندگی‌نامه دقت لازم را ندارد، كه نتیجه‌گیری‌های اصلی‌اش بر مبنای شواهدی غیرقابل‌اعتماد و بی‌مقدار است، كه سخت‌كوشی نویسنده برای هوچی‌گری اصلاً توازنی با كمك‌هزینه تحصیلی ادبی‌اش ندارد و این‌كه كل كار بی‌نهایت بی‌سلیقه است.

DB حتی در مواردی كه موضوع را بلد بوده، می‌فهمیده یا با خود نوشته‌ها هم‌فكری بیش‌تری داشته، شواهد بسیار كمی از پیكرهٔ رمان‌ها، نمایش‌نامه‌ها، اشعار یا نوشته‌های دیگر بكت آورده است، آثاری كه خیلی هم جاگیر نیستند اما چگالی و غلظت حیرت‌انگیزی دارند به طوری كه بیش از هر نویسندهٔ قرن بیستمی، شاید به جز جویس، هدف مطالعات نقادانه قرار گرفته‌‌اند. حتماً مصلحت آكادمیكی شدیدی این‌جا وجود داشته است كه با وجود بی‌میلی آقای بكت برای ارائهٔ اطلاعاتِ زندگی خصوصی‌اش و عواقب این فضولی، خبررسان سابق پلیس را برای تقبل چنین كار پرحجمِ تحقیقی برانگیخته است، به طوری كه از سال ۱۹۷۱ ازاین كشور به آن كشور سفر كند و از این آدم به آن آدم برود و ردپای شخص مورد نظر را از بچگی‌اش در ایرلند تا اقامت فعلی‌اش در اوائل دههٔ ۷۰ در پاریس دنبال كند.

بكت سعی كرد منصرفش كند، مؤدبانه ولی بدون ابهام به او فهماند كه یك زندگی‌نامه نافرجام نمی‌خواهد و مساعدت نخواهد كرد، ولی تحت فشار پذیرفت كه نمی‌تواند متوقفش كند و برای جلوگیری و ممانعت از چاپ آن اقدامی نخواهد كرد. آقای بكت در گذشته به تكلمهٔ اضافی صرب‌ها به «در انتظار گودو»، موزیكال آمریكایی «دور آخر»، نمایشی كردن ناشیانهٔ متون غیرنمایشی‌اش و سایر تحریف‌هایی كه روی كارهایش كردند، خویشتن‌دارانه رضا داده بود بدون این‌كه علناً شكایتی یا اقدامی قانونی كند به این خاطر كه هر كسی ترجمان خود را دارد و حتی اگر كارهایش مورد استفاده قرار گیرد یا سرقت شود «ربطی به او ندارد». بكت با این زندگی‌نامه هم همین رفتار را پیش گرفت.

DB برای اینكه مردم را وادار كند تا با او حرف بزنند باید حسابی سرخورده شده باشد. افرادی كه به بكت نزدیك بودند كلی‌گویی می‌كردند و تمایلی به دادن اطلاعات نداشتند ولی خانم DB در درهم شكستن بی‌میلی خیلی‌ها موفقیت چشمگیری داشته است. در واقع چند آدم مرموز بودند كه به شرط این‌كه ناشناس می‌ماندند خیلی چیزها می‌خواستند بگویند. در موارد دیگر خانم DB در مصاحبه‌هایش با افراد، به برهان خلف متوسل شده است به این صورت كه یك نقطه نظر یا نظریه را مطرح می‌كند، اگر فرد مزبور نظری ندهد یا موافقت نكند، آنرا تأئید تلقی می‌كند. بیش‌تر كتاب بر مبنای همین تكنیك است. معهذا اگر خانم DB به گنج نرسیده بود، یعنی به مجموعهٔ بزرگی از نامه‌های بكت به دوست صمیمی‌اش تامس مك گریوی (Tomas MacGreevy) كه سال‌ها محرمانه بود، این زندگی‌نامه دیگر محتوایی نداشت.

این نامه‌ها كه پس از مرگ مك گریوی در دسترس DB قرار گرفت همان شناختی را از اندیشه‌ها، رنج‌های فیزیكی و عذاب‌های روحی بكت در طی سال‌ها می‌دهد كه وصیت‌نامه «هایلیگن شتاد» و دیگر محتویات كشوهای بتهون بعداز مرگش به شیندلر و زندگی‌نامه‌نویس‌های بعدی داد. این زندگی‌نامه‌ها تكان دهنده‌اند اما غیرممكن است كه بتوان آن‌ها را در زمان حیات بتهون و نویسنده‌های زندگی‌نامه بدون عذاب الیم خواند. خانم DB اذعان می‌كند كه سراغ دمل‌ها رفته است و مدعی است كه برای درك موضوع و نوشته‌های بكت این كار لازم بوده است. بدون شك دمل‌ها گشوده شده‌اند حتی اگر زمان برای آن مناسب نبوده. اما این زندگی‌نامه‌نویس نكته سنج نیست و كاملاً مشهود است كه برای فهم نوشته‌ها و ربط آن به یافته‌هایش دربارهٔ زندگی بكت، روش زندگی و آگاهی درونی‌اش به كمك احتیاج داشته است. كتاب از علاقهٔ كل دنیا به آن مرد، علاقه‌ای كه انزجارش از تبلیغِ مسائل شخصی آن‌را تشدید كرده است و خلاء آشكاری كه وجود دارد، بهره‌برداری می‌كند.

مطلب اصلی كه DB با اشتیاق بیان می‌كند آن است كه كناره گیری بكت از روزنامه‌نگاران، بی‌میلی همیشگی‌اش نسبت به چاپ بسیاری از كارهایش، خودداری‌اش از توضیح مفهوم كارهایش یا كمك به تعبیر آن‌ها، و انزواطلبی‌اش نسبت به شهرت، اساساً یك ژست است، روشی که برای خوش‌نام كردن خودش و ایجاد علاقه به‌دقت برنامه‌ریزی شده است. بنابراین به اسطوره‌ای هستی می‌بخشد تا مثل سپری بتواند در وضعیت‌های ناجور و غیردوستانه پشت آن خود را پنهان كند و در عین حال از طریق حلقهٔ مخفی‌اش كه شامل دانش‌مندان و هنرمندانی در زمینه‌های دیگر و چند هم‌قطار بسیار محترم نویسنده‌اش است، سرنخ‌های وسوسه‌انگیزی دربارهٔ مفاهیم عمیق نوشته‌هایش به دنیای بیرون می‌دهد.

پانویس:

٭ شخصیت شعر Prufrock که از اشعار اولیه تی.اس. الیوت است.

مهرشید متولی

---