خواب های آشفته

توجه به خواب از اواسط دهه ۸۰ میلادی و با بررسی های فیزیولوژی انسان ها در خواب, پدیدآمد و هنوز هم تعدادزیادی از مردم اطلاع چندانی از دنیای خواب و تفاوت های آن با لحظه های بیداری ندارند

۱) تصویراول

بی خوابی آمد. افكار خاكستری با تیرگی شب گره خورد. سقف خانه از تحمل خیرگی نگاهش خسته شد.صدایی آمد. می دانست سرانجام كسی می آید. «تپانچه» زیربالش بود، از خیلی وقت پیش. سایه ای عبور كرد. بیمناك شد. چرك گوشه پلك بر بیداری خواب نیمه كاره نشست.

سایه را بزن!

این فریاد ناشناس درون بود.

سایه را زد.

سایه ای دیگر آمد، سایه ای كوچكتر.

سایه را بزن...

سایه را زد. صدای شیون بلندشد.

اما، سایه ها دزد نبودند، برای بردن جان و مال او نیامده بودند. سایه اول زنی و سایه كوچك تر فرزندش بود.زن آمده بود تا لیوانی آب بردارد كه جان داد، كودك زنده ماند. با پدری روان پریش و دارای «اختلال خواب»!این را روانپزشكی قانونی كشور تأیید كرد، ده سال پیش...

۲) تصویر دوم

مه و كولاك جاده را پشت سر گذاشتند. سه فرزند روی صندلی عقب و همسر در كنارش همسفر تونل های تودرتوی جاده چالوس بودند.

«چیزی تا صبح نمانده برو!»

این را همسر گفت.

«خواب جلوی چشمانم را گرفته، نمی توانم برانم. بگذار گوشه ای بایستم و استراحت كنم.»

صدای خمیازه هایش در سكوت خواب بچه ها می پیچید كه همسر گفت: «برو تا زودتر برسیم.»

مرد با چشمان بسته می رفت. انگار صدسال بی خوابی كشیده بود، رفت و رفت اما نه درجاده، نه در راه رسیدن، رفت در دل آهن پاره های ماشینی بزرگتر كه همه ذوق رسیدن را با طعم تلخ مرگ در كام خود فروبرد.علت تصادف، خواب آلودگی هنگام رانندگی است.

این را پلیس راه اعلام كرد. شش سال پیش، و هنوز هم اعلام می كند، هرچند دقیقه یك بار!

۳) تصویر سوم

بی خوابی شب های امتحان و كنكور را خدا نصیب گرگ بیابان هم نكند.

۴) تصویر چهارم

بدترین و سخت ترین روزهای زندگی ام، وقتی بود كه شب قبل شیفت كاری داشتم.

پزشكان، پرستاران، آتش نشانان، مأموران پلیس، خبرنگاران، كارگران و رانندگان عمدتاً این را می گویند.

● تصویر خواب

و تصویر دیگر راز معمای چندهزار ساله خواب آدمیان است كه اختلال در آن این گونه آنان را به ورطه نابودی می كشاند.

دكتر مهدی صابری، متخصص اعصاب و روان، عضو هیأت علمی و رئیس بخش روانپزشكی سازمان پزشكی قانونی كشور در تشریح این تصویرها خواب را دارای دو مرحله عمیق و غیرعمیق می داند. شرایطی كه فرد هوشیاری و ارتباط با واقعیت ها را ازدست می دهد. سطح هوشیاری در خواب عمیق آنقدر كم است كه تمام اختلال ها و مشكل های قانونی آدمیان درآن حالت رخ می دهد.

راه رفتن در خواب، نداشتن هوشیاری كامل در ابتدای بیداری از خواب و ناآشنا به نظرآمدن محیط ازجمله این اختلال ها است.این متخصص اعصاب و روان مرحله «رم» (Rem) خواب را تصویر هوشیاری نزدیك به مرحله بیداری و (nRem) را مرحله عمیق خواب می داند.

درحالت هوشیاری نزدیك به مرحله بیداری، تنفس و ضربان قلب و نبض تندتر از شرایط بیداری كامل است.

اما در مرحله عمیق خواب (مرحله رؤیا دیدن) افراد دچار اختلال خواب، راه می روند، حرف می زنند و ممكن است درگیر بیماری هایی همانند صرع و حالت تشنج شوند.صابری ادامه می دهد: « خواب های بد، اضطراب، فشار و استرس های روزانه، می تواند در هنگام خوابیدن ضمیرناخودآگاه افراد را دچار ترس كند.برداشته شدن كنترل ارادی و كابوس دیدن، نتیجه تجارب ناخوشایند روزانه است.

به طور كلی، خواب، راحتی اساسی برای رفع خستگی های جسمی و روانی بوده و اختلال درآن می تواند فردای پرتنشی برای افراد به وجود آورد.«وقتی از خواب بیدار می شوم خیلی عصبی هستم. حتی نزدیك ترین افراد خانواده و دوستانم دلشان نمی خواهد نزدیكم بیایند، باید چند ساعت از بیداری ام بگذرد تا آرام شوم.» این گفته بسیاری از مردم دنیاست.

رئیس بخش روانپزشكی سازمان پزشكی قانونی در این باره می گوید: «خواب باید در زمان مناسبی كه فرد كاملاً خسته است اتفاق بیفتد. بیداری اجباری، نامناسب بودن محیط آزار روحی ناشی از نور، صدا و ناآرامی در اطراف موجب بروز اختلال در خواب طبیعی می شود.

بنابراین خستگی و روان پریشی، آرامش سیستم عصبی و عضلانی (جسمی و فیزیكی و روانی) انسان ها را برهم می زند. پس، نداشتن خواب كافی شبانه افراد را سخت عصبی می كند.

همچنین احساس خستگی بیش از اندازه، تحریك پذیری، نداشتن تمركز و استرس های روزانه پیامد خواب نامطلوب به شمار می رود.»«عادت دارم بعد از خوردن غذا حتماً بخوابم، اگر نخوابم دیوانه می شوم.»

دكتر صابری درباره این گونه اظهارات مردم می گوید: خواب های بعد از غذا، كار، تحصیل و غیره كاملاً جنبه عادتی دارند و با رفتار جدید بدن به ساعت های خاص خواب كنار می آید.

او برای افراد «عادی» ۶ تا ۸ ساعت خواب شبانه روزی را طبیعی، زیر ۵ ساعت خواب را كم خوابی و بیش از ۹ ساعت خواب را پرخوابی اعلام می كند.

وی دردهای عصبی، حالت های روان پریشی، اضطراب و افسردگی بسیاری از انسان ها را ناشی از كم خوابی می داند.

● خواب دیدن

« من هر شب خواب می بینم...»

«من اصلاً خواب نمی بینم...»

این روانپزشك خواب ندیدن مطلق افراد را رد كرده و می افزاید: «كم تحركی و خسته نشدن می تواند مانع خواب دیدن افراد شود.

مكان و زمان صحیح و معمول، استراحت مناسب ستون فقرات، سروگردن، اندیشیدن به مشكلات و یادآوری آنها افزون بر دوری یا نزدیكی اضطراب های خاص می تواند در خوب یا بدخوابیدن و دیدن و ندیدن خواب (رؤیا و كابوس) آدمیان مؤثر باشند.»وی ادامه داد: «بهانه های روان پریشی و اختلال خواب در بسیاری از موارد مورد سوءاستفاده قاتلان و دیگر مجرمان قرارمی گیرد. از همین رو ظرافت كار تشخیص روانپزشكان و روانشناسان تنها راه تشخیص تظاهر و واقعیت این نوع اختلال ها است.»

تعدادی از مردم «خواب گردی» می كنند و به گفته دكتر صابری این اختلال نیز در صورت شناخته نشدن می تواند عواقب وخیمی به دنبال داشته باشد.همان گونه كه چندی پیش و بعد از مشكلی كه در یكی از جاده های كشور به وجود آمد، مرد «خواب گردی» شبانه در میان مسافران در راه مانده شروع به گردش كرد و به اتهام سرقت موردحمله سایرین قرارگرفت!

● تیپ های جغد و چكاوك

«بچه ام مثل «جغد» است. شب ها خواب ندارد، روزها می خوابد.»«برعكس پسر بزرگ من مثل «چكاوك» است صبح خیلی زود از خواب بیدار می شود و مثل مرغ سر شب به خواب می رود.»این ها شكوه های گاه و بی گاه بسیاری از مردم است.

دكتر «الهام شیرازی» فوق تخصص روانپزشكی كودكان و نوجوانان در این باره می گوید: «خواب آدمیان واقعاً به دو دسته «جغد» و «چكاوك» تقسیم بندی می شود.

مغز تعدادی از افراد مانند چكاوك ، صبح های زود فعال است و برخی دیگر ترجیح می دهند كارهای خود را در سكوت شب انجام دهند.به اعتقاد استادیار دانشگاه علوم پزشكی ایران و مركز تحقیقات بهداشت و روان نمی توان درباره تمام انسان ها قانونی كلی صادركرد، زیرا هردوگروه در صورت طبیعی بودن اعمال و رفتار، انسان هایی عادی محسوب می شوند.«صدای گریه نوزاد همسایه، آرامش شبانه خانواده ما را گرفته است.»

این واژه های كنار هم چیده شده، اعتراض قدیمی اطرافیان تمام كوچولوها است.دكتر شیرازی، در این باره می گوید: «دوره های خواب عمیق و غیرعمیق در افراد عادی هر ۹۰ دقیقه یك بار و به نسبت ۲۰ به ۸۰ درصد تغییر می كند.اما این تحول در نوزادان نصف به نصف است. یعنی فرزندان كوچولو مراحل چهارگانه و طبیعی خواب را ندارند و تا ۶ ماهگی به دلیل ناهماهنگی خواب خود و والدین، مشكلاتی برای آنان به وجود می آورند.»وی برای نوزادان تازه متولدشده ۱۶ ساعت خواب و نوزادان ۶ ماهه (ابتدای تولد) ۱۴ ساعت خواب را مناسب می داند.او تأكید می كند: «كودكان تا ۲ سالگی به ۱۳ ساعت خواب نیازدارند و تا پایان دوره دبستان مانند سایر اعضای خانواده می خوابند.»

● دنیای جدی خواب

توجه به خواب از اواسط دهه ۸۰ میلادی و با بررسی های فیزیولوژی انسان ها در خواب، پدیدآمد و هنوز هم تعدادزیادی از مردم اطلاع چندانی از دنیای خواب و تفاوت های آن با لحظه های بیداری ندارند.

در این میان، بیماران مبتلا به فشارخون ۴۰درصد و مردم عادی ۲ تا ۴ درصد اختلال خواب دارند. حدود ۲۰ درصد تصادف های رانندگی نیز به دلیل خواب آلودگی رانندگان رخ می دهد.

این درحالی است كه براساس تحقیقات انجام شده، افسردگی، پركاری تیروئید، اضطراب ناشی از استرس، مشكلات جنسی (ناتوانی جنسی)، انواع آلرژی و خس خس های قفسه سینه می تواند ریشه های كم خوابی و بی خوابی ها باشد.

به گفته دكتر شیرازی، درصد افسردگی افراد پرخواب معمولاً بیش از كم خواب ها است.

همچنین انسان های دچار كم خوابی های مفرط بیش از سایرین از «كوره درمی روند» و به شكل بیمارگونه ای خلق شان تنگ است. بنابراین ارتباط تنگاتنگی میان خواب و رفتار افراد جامعه وجوددارد.

وی می گوید: «نوارخواب شب تا صبح بسیاری از بیماران دچار اختلال خواب، نشان از كمبود اكسیژن افراد دارد. به طوری كه مشكلات تنفسی (خرخر) گاه خواب انسان را تا ۵۰ بار دچار اختلال می كند بی آن كه این تغییرات به شكل محسوس ظاهر شود.از همین رو بازسازی نشدن انرژی مغز پرخاشگری، كم حوصلگی، خلق پائین، كم تحملی، كم تمركزی و خستگی های ذهنی را به وجود می آورد.»

● چرت های گاه و بی گاه

«پدرم در هر ساعت شبانه روز كه اراده كند می تواند چرت بزند و به خواب عمیق فروبرود.»

این حرف بسیاری از آدم هایی است كه اطرافیان خود را درطول روز، پشت میز و صندلی كار و كلاس، روی صندلی مترو، اتوبوس و تاكسی درحال «چرت» زدن می بینند.

اما به عقیده استادیار دانشگاه علوم پزشكی ایران یك فرد عادی نباید در طول روز چرت بزند.

او با استناد به تحقیقات انجام شده ادامه می دهد: «خیلی وقت ها تصادف های رانندگی به دلیل كافی نبودن خواب شبانه ناشی از مشكلات تنفسی و مصرف موادغذایی نامناسب درطول روز اتفاق می افتد.

همچنین انواع موادغذایی مانند ماست، سیر، پیاز (خواب آورها) و قهوه (بی خواب كننده ها) می توانند مانند واسطه های شیمیایی مغز عمل كرده و درخواب و بیداری افراد تأثیرگذار باشند.

به اعتقاد دكتر «شیرازی» سرنخ های بیرونی در خواب انسان ها نقش مهمی بازی می كنند. بنابراین بهتر است افراد (بویژه شاغلان) بدن خود را به یك ساعت خواب و استراحت یكسان عادت دهند زیرا زیاد خوابیدن در روزهای تعطیل سلامت بدن را به خطر می اندازد.

«همسرم پرستار است و به همان اندازه كه برای بیماران دلسوزی می كند برای ما بدخلقی دارد.»و این واقعیت تلخ زندگی پرستاران و روی دیگر سكه زندگی بسیاری از مشاغل دارای شب كاری به شمار می رود.

شیرازی با تأكید بر اشتباه های جبران ناپذیر تقسیم شیفت های كاری شبانه می گوید: «برای افزایش كارایی و كاهش اشتباه كاری تمام شاغلان به ۸ ساعت كار روزانه در ۵ روز كاری نیاز دارند.

بنابراین طبق پژوهش های انجام شده، شیفت های شبانه باید طوری تقسیم شوند كه تحمل كشیك های شبانه برای افراد قابل پذیرش باشد.حال آن كه هنوز توقعات بی جا و خارج از توان آدمیان در مشاغلی همچون پزشكی، پرستاری، رانندگی، نگهبانی و غیره در كشورمان وجوددارد.

از سوی دیگر براساس نتایج تحقیقات، افت های تحصیلی بویژه در دوران راهنمایی و دبیرستان همواره با اختلال های خواب همراه است.شب های امتحان شلوغی افكار، درد و خستگی، بدخوابی و بی خوابی تصویر آشفته شبانه ای را می سازند كه ممكن است تداوم آن منجر به بیماری های قلبی شود.

اما در این تصویر «نور» معنایی ندارد زیرا به گفته دانشمندان خوابیدن در كنار «نور» جسم را هم دچار آسیب جدی می كند.

● تصویر آخر

«صدای زمزمه ای دل شب را آرام می كرد. دست بر آسمان برده و زیرلب دعا می خواند. دلش قرارگرفت، خوابش برد، خوابی راحت و بی دغدغه.»

و این تصویر شفافی است. زیرا به اعتقاد روانشناسان و روانپزشكان «دعا و نیایش» ترشح هورمون های ترس و اضطراب را در افراد كاهش داده و در هر موقعیتی آدمیان را به آرامش می رساند.

الهام آرمان