لسان الغیب

به مناسبت سالروز بزرگداشت خواجه شمس الدین محمد شیرازی

عزیزان! هفته آینده سالروز بزرگداشت لسان الغیب، از بزرگترین شاعران غزلسرای ایران است. بله، خواجه شمس الدین محمد شیرازی، شاعر و حافظ قرآن، متخلص به حافظ را می گویم.

شعر حافظ دارای ابعاد گوناگون و متنوع سرشار از راز و رمز و پرسش از حقیقت هستی است و البته او از بزرگترین شاعران نغزگوی ادبیات فارسی است. حافظ در اوایل قرن هشتم ه‍.ق - حدود سال ۷۲۷ - در شیراز دیده به جهان گشود. پدرش بهاء الدین، بازرگان و مادرش اهل کازرون بود. پس از مرگ پدر، شمس الدین کوچک نزد مادرش ماند و در سنین نوجوانی به شغل نانوایی پرداخت. در همین دوران به کسب علم و دانش علاقه مند شد و به درس و مدرسه پرداخت. بعد از تحصیل علوم، زندگی او تغییر کرد و در جرگه طالبان علم درآمد و مجالس درس علمای بزرگ شیراز را درک کرد. او به تحقیق و مطالعه کتابهای بزرگان آن روزگار پرداخت.

حافظ- همچنان که از تخلص او برمی آید، قرآن را از حفظ داشت و به چهارده شکل (قرائتهای هفتگانه) می خواند. حافظ دارای زن و فرزندان بود و در غزلیاتش به مرگ یکی از فرزندانش اشاره کرده است. حافظ به سفر علاقه ای نداشت و چون دلبستگی خاصی به شیراز داشت تقریباً تا آخر عمر از شیراز خارج نشد و تنها یک بار به شهر یزد سفر کرد. همچنین به دعوت سلطان محمود دکنی راهی دکن شد ولی در جزیره هرمز گرفتار توفان گردید و به همین دلیل سفر خود را آغاز نکرده به پایان برد و به شیراز بازگشت.

حافظ مردی بود ادیب، عالم به علوم ادبی و شرعی و آگاه از دقایق حکمی و حقایق عرفانی. استعداد خارق العاده اش در تلفیق مضامین و آوردن صنایع گوناگون بیانی در غزل، او را سرآمد شاعران زمان خویش و حتی تمامی شاعران زبان فارسی کرده است. او بهترین غزلیات مولوی، سعدی، کمال، اوحدی، خواجو و سلمان را استقبال کرده است اما دیوان او به قدری از بیتهای بلند و غزلیات عالی و مضمونهای نو پر است که این تقلیدها و تأثرها در میان آنها کم و ناچیز می نماید. علاوه بر این، مرتبه والای او در تفکر عالی و حکمی و عرفانی و قدرتی که در بیان آنها به فصیحترین و خوش آهنگترین عبارات داشته، وی را به عنوان یکی از بزرگترین و تأثیرگذارترین شاعران ایران قرار داده و دیوانش را مورد قبول خاص و عام ساخته است. این نکته را نباید فراموش کرد که عهد حافظ با آخرین مراحل تحول زبان فارسی و فرهنگ اسلامی ایران مصادف بود. از این روی زبان و اندیشه او در مقایسه با استادان پیش از وی به ما نزدیکتر است و به این سبب است که ما حافظ را بیشتر از شاعران خراسان و عراق درک می کنیم و سخن او را بیشتر می پذیریم. از دیگر نکات اشعارحافظ، توجه خاص او به استفاده از صنایع مختلف لفظی و معنوی است. به نحوی که کمتر بیتی از او می توان یافت که خالی از نقش و نگار صنایع باشد. اما چیره دستی او در به کار بردن الفاظ و صنایع به حدی است که صنعت در سهولت سخن او اثری ندارد و کلام او را متکلف نمی نماید. بر خلاف اطلاعات حافظ از دقایق عرفانی و اشارات مکرر او به نکات عرفانی، حافظ پیرو طریقتی خاص نبوده است بلکه به عقیده بسیاری، خود او به تنهایی مراحل سلوک و کمال را طی کرده و به درجاتی نیز رسیده است. دیوان کلیات او مرکب است از غزلیات، چند قصیده، قطعه، رباعی و دو مثنوی کوتاه با نامهای «آهوی وحشی» و «ساقی نامه».

از نکات قابل توجه در باره دیوان حافظ، رواج فال گرفتن- تفأل - از آن است که سنتی تازه نیست و از دیرباز در میان آشنایان شعر او متداول بوده است و چون در هر غزلی از دیوان حافظ می توان - به هر تأویل و توجیه - بیتی را حسب حال فال گیرنده یافت، او را «لسان الغیب» لقب داده اند. حافظ با توان شاعری بسیار داستانهای قرآنی را با اشاره‌ های ظریف در شعرش بیان

می‌ کند اما به واقع او ناظم شعر نیست که به بیان روایی داستان بپردازد بلکه شاعری تواناست که با تحلیل و شناخت عمیق، بسیاری از مسائل قرآنی و اجتماعی را در قالب شعر ارائه می‌ دهد. نگاه حافظ به جهان هستی، نگاهی فراگیر است به گونه ‌ای که تمام مسائل مادی و معنوی را با بیانی شیرین و محکم و با به کارگیری استعاره و تشبیه، ایهام و مجاز و سایر صناعات ادبی بیان می ‌کند. زمانی که با شاعری چون حافظ رو به رو هستیم در واقع با جهانی سرشار از ظرافت و معنا رو به روییم. گستردگی معنایی در شعر او به حدی است که هر کس از دیدگاه خویش مفاهیم ذهنی متناسب با تفکر خود را در شعرش پیدا می ‌کند و نظری خاص در باره او ارائه می‌ دهد.

‌اصطلاحات عرفانی که در شعر حافظ به کار برده می ‌شود، در اثر آگاهی کامل و شناخت معنایی صحیح است اما به واقع حافظ قبل از اینکه عارف باشد، شاعری بزرگ و تواناست و تفکر شاعرانه‌ اش بر عرفان او برتری دارد. حافظ دیدگاه عارفانه و امیدوار کننده دارد و عرفان به مفهوم واقعی کلمه در اشعار او نمایان است و در شعرش همواره امید به آینده‌ای روشن را نوید می‌ دهد. به گونه‌ ای که مخاطب با مطالعه اشعارش به نوعی لذت معنوی دست می‌ یابد. حافظ ، شاعری است که در قرن حاکمیت ریا و خفقان، شعری فراگیر و رندانه دارد و از همه مسائل جهان هستی با بیانی ظریف و رندانه سخن می ‌گوید و همواره از تظاهر و تزویر دوری می جوید و شعر برایش جنبه ‌ای متعالی و آرمانی دارد.

اشعار حافـظ شیـرازی‎ بـا الهام‎ از تعالیم‎‎ ناب‎ اسلامی‎‎ و مفاهیم گرانقدر قرآنی سروده‎‎ شده است‎ و همگی‎ این‎ اشعار حاوی‎ کنایات‎‎‎ و استعارات زیبا و بی‎ نظیر است.

این‎‎‎ شاعر پرآوازه‎ ایران زمین در سال ۷۹۱ یا ۷۹۲ هجری‎‎ قمری دارفانی‎ را وداع گفت‎. روحش شاد.

مجتبی احمدی