رمضان ۱۳۵۷ و مسجد قبا

در ماه مبارك رمضان ۱۳۵۷ كه جمعیت علاوه بر شبستان مسجد در تمامی خیابانها و كوچه های اطراف مسجد قبا كه توسط بلندگو تحت پوشش برنامه های مسجد قرار می گرفت برای شركت در مراسم مسجد شركت می كردند, علاوه بر انجام فرائض و امور عقیدتی و اسلامی, در خلال مسائل بیشتر بر طرح موارد مربوط به مبارزات اسلامی مردم به رهبری حضرت امام خمینی ره تكیه می شد

كاملا طبیعی بود كه انقلاب اسلامی در روند شكل‌گیری خود از تمام زمینه‌ها و بهانه‌های اسلامی بهره جوید و استفاده از هر مكان و زمانی را كه متعلق به نهادها و شعائر دینی بود غنیمت بشمارد؛ بنابراین مساجد به‌عنوان سنگرهای انقلاب و مناسبتهای دینی بهانه‌ای برای شكل‌گیری و گسترش حركت عظیم انقلاب اسلامی بود. از جمله این سنگرهای مهم و كلیدی مسجد قبا بود كه امامت آن‌ را آیت‌الله محمد مفتح(ره) بر عهده داشت. وی كه از یاران و شاگردان حضرت امام‌خمینی(ره) بود، مسجد قبا را به مهمترین مركز حضور گسترده توده‌های انقلابی مبدل ساخت كه در مناسبتهای دینی هزاران نفر از مردم تهران را گردهم می‌آورد و ضمن انجام فریضه‌های دینی، پیام امام(ره) و انقلاب اسلامی را در میان مردم منتشر می‌ساخت.

باری رمضان‌المبارك سال ۱۳۵۷ كه در شهریورماه آن سال واقع شده بود، برای مردم ایران به‌راستی مبارك و سرنوشت‌ساز شد؛ چرا كه دكتر مفتح(ره) توانست با برنامه‌ریزی و اتخاذ روشهای حساب‌شده مردم را برای یك حضور گسترده میلیونی در خیابانهای تهران آماده سازد و اولین راهپیمایی گسترده و علنی مردم بر علیه رژیم شاه را در عید‌فطر آن سال محقق سازد. سیل رو‌به‌فزونی جمعیت از زمینهای قیطریه كه محل برگزاری نماز عید‌سعید‌فطر بود راه افتاد و در امتداد خیابان شریعتی، به توده گسترده‌ای از مردم معترض به حاكمیت شاه تبدیل گشت. رژیم كه پس از واقعه پانزدهم خرداد، دیگر حافظه خود را از قیامهای گسترده مردمی پاك كرده بود، ناگهان غافلگیر شد و نتوانست از راهپیمایی بزرگ عید‌سعید‌فطر در سال ۱۳۵۷ جلوگیری كند. آن راهپیمایی آرام و توده‌ای، راه را برای راهپیماییهای بعدی آماده كرد كه اولی در شانزدهم شهریور مسیر بیست كیلومتری تجریش تا راه‌آهن را پیمود و بعد از آن هم واقعه هفدهم شهریور مردم و رژیم را در رویارویی كامل قرارداد و برای اولین‌بار پس از واقعه پانزدهم خرداد بود كه ردپای حكومت نظامی در ایران پیدا شد.

مقاله حاضر بر مبنای كتاب «زندگانی و مبارزات شهید آیت‌الله دكتر مفتح» شما را با شهید مفتح(ره)، مسجد قبا و حماسه‌های به‌یادماندنی مردم در آن روزها آشنا می‌كند.

سال ۱۳۵۶ در حالی پایان می‌یافت كه نهضت اسلامی در چهلم‌های پی‌درپی شهدا شتاب بیشتری یافته بود. عید نوروز سال ۱۳۵۷ در اعتراض به جنایات حكومت در تبریز و قم تحریم شده بود. در دهم فروردین كه با چهلم شهدای قیام خونین تبریز در یزد، جهرم و اهواز مصادف بود، تظاهرات خونینی روی داد و ایران را مجددا به سوگ و ماتم فروبرد. همزمان با چهلم واقعه یزد و جهرم و اهواز جنبش هیجدهم اردیبهشت دانشجویان مسلمان دانشگاه تبریز به وقوع پیوست. در نوزدهم اردیبهشت، حكومت در اقدامی انفعالی، منزل مراجع تقلید را در شهر قم مورد حمله قرار داد كه به شهادت یك طلبه منجر گردید. قصد حكومت از این اقدام آن بود كه از مراجع تقلیدی كه مشی گذشته خود، یعنی عدم انتقاد صریح از حكومت را تغییر داده و زبان به انتقاد از آن گشوده بودند زهر چشم بگیرد. در چنین شرایطی، سالگرد قیام ۱۵ خرداد نیز فرارسید. امام خمینی در ادامه نهضت، برگزاری جشن نیمهٔ شعبان ـ مصادف با سی‌ام تیرماه ۱۳۵۷ ـ را تحریم نمود.

دستگاه امنیتی رژیم برای جلوگیری از تحریم جشن نیمه شعبان به برخی اشخاص و گروهها متوسل شد كه در برخی از نیروهای مبارز موجب تردیدهایی می‌شد. در این مقطع بود كه آیت‌الله مفتح برای رفع این تردید، به یكی از روحانیون نامه‌ای نگاشتند كه به نوبهٔ خود نشان می‌دهد امام‌خمینی(ره) در این راه چه شاگردانی داشته است:

«بسمه تعالی

حضورمحترم حضرت‌حجت‌الاسلام‌آقای‌عاملی‌(دام عزه) چون حضرت‌آیت‌الله‌پسندیده نظردادن در این جریان جشن را به اینجانب واگذار فرموده‌اند و از آقایانی كه نامه حضرت عالی را آورده بودند سوال كردم نظر خود شما را گفتند كه آقای اطهری به پیروی از نظر مرجع عالیقدر شیعه نظر داده‌اند كه جشن گرفته نشود. بنابراین نظر من، هم همان نظر شماست. در پیروی از دستور مرجع بزرگوار حضرت آیت‌الله العظمی آقای خمینی امید است خداوند همه ما را در راه انجام وظایف دین موفق بدارد و از مسیر افراد فرصت‌طلب كه از هر جریان به نفع مقاصد شخصی و جاه‌طلبی خود استفاده می‌كنند به دور دارد.»

در حالی كه حوادث و رویدادها یكی پس از دیگری ایران را به انقلاب نزدیك‌تر می‌كرد، نقش مسجد قبا و امام جماعت آن در تعمیق حركت اسلامی در میان توده‌های مردم مومن قابل بررسی و دقت است. آیت‌الله مفتح به تأسی از تجربه موفق رمضان ۱۳۵۶، برنامه‌های تازه‌تری برای رمضان سال ۱۳۵۷ (مرداد و شهریور) تدارك دید. وی در برنامه‌های سخنرانی مسجد سعی می‌كرد از شخصیت‌ها باتوجه به مكان و شرایط زمان استفاده كند كه می‌توان به دعوت از اعضای نهضت آزادی ـ از جمله مهندس بازرگان ـ برای سخنرانی اشاره كرد. مهندس بازرگان باتوجه به فعالیت‌هایی كه داشت در آن مقطع، هم در میان مردم و هم از نظر عوامل حكومت از چهره‌های سرشناس محسوب می‌شد.

دكتر مفتح با آنكه خود ممنوع‌المنبر بود، بحث پیرامون مسائل مهم نهضت چون «حكومت اسلامی» را خود برعهده می‌گرفت. ساعت ۲۱ روز ۱۸/۵/۱۳۵۷ (چهارم رمضان) ایشان در حضور هشت الی ده‌هزار نفر ـ كه اكثرا جوان و دانشجو بودند ـ در مسجد قبا «پس از برگزاری نماز جماعت به منبر رفت و درباره حكومت اسلامی صحبت كرد.» وی در نوزدهم مرداد (پنجم رمضان) نیز به همین روال به سخنرانی پرداخت و در روز بیستم مرداد، پس از تلاوت آیاتی از قرآن مجید، اظهار داشت: «مساله سیاست با مذهب توام بوده و در تمام زمانها رهبران و دولتها حق سیاست را از رهبران مذهبی سلب نموده‌اند . . . من هشت‌سال است كه از طرف امام خمینی ماموریت دارم كه بیان ایشان را برای ملت شریف و مسلمان ایران ایراد كنم.» دكتر مفتح در قسمت دیگری از سخنرانی خود با اشاره به ابتذال جشن هنر شیراز گفت: «در شیراز با آن همه كثافت‌كاری كه در جشن فرهنگ و هنر به راه انداختند ملت مسلمان طاقت نیاورد و قیام كرد. در تبریز [نیز] ملت مسلمان مبارزه كردند و شهید دادند.» ایشان روز بعد هم (ششم رمضان)، در حضور جمعیتی در حدود پانزده‌هزار نفر در مسجد قبا به بحث پیرامون حكومت اسلامی ادامه داد و از وجود سینماها، مشروب‌فروشی‌ها و رواج فحشا در ایران به‌شدت انتقاد كرد و ضمن سخنرانی، اعلامیه علمای شیراز را با حالت گریان از پشت بلندگو برای جمعیت حاضر خواند كه كلیه بانوان و عده‌ای از مردان با صدای بلند شروع به گریه كردند وی همچنین اقدامات دانشجویان دانشگاه آذرآبادگان در هیجدهم اردیبهشت ۱۳۵۸را تایید و تمجید نمود.

ادارهٔ كلانتری وقت درباره فعالیتهای روبه‌گسترش آیت‌الله مفتح چنین نظر می‌دهد: «باتوجه به محتوای سخنرانیهای واعظ مذكور و تحریك احساسات مردم و دعوت توده‌های اخلالگر در شهرستانهای ایران به همبستگی و اطاعت بدون ‌چون‌وچرا از دستورات مرجع تقلید امام خمینی به منظور برقراری حكومت اسلامی، احتمال ایجاد تظاهرات و بی‌نظمی از ناحیه جمعیت حاضر كه هرروز روبه‌تزاید بوده و اكثرا در نتیجه توصیه اشخاص دیگر بدین مسجد آمده و آدرس مسجد قبا را اغلب از اهالی و كسبه سوال می‌كنند بعید به نظر نمی‌رسد‌.»

آیت‌الله مفتح، برای بحث بیشتر پیرامون حكومت اسلامی، از دوست قدیمی خود دكتر محمدجواد باهنر برای سخنرانی دعوت نموده بود. دكتر باهنر طی روزهای بیست‌ونهم و سی‌ام مرداد (پانزدهم و شانزدهم رمضان) از ساعت نُه شب به بعد در حضور بیش از پانزده‌هزار نفر از مردم مسلمان تهران كه در مسجد قبا گرد آمده بودند، به سخنرانی پیرامون حكومت و ولایت در اسلام پرداخت.

مسجد قبا در رمضان ۱۳۵۷ كانون پرجوش‌وخروش انقلاب بود و مهمترین سنگر مبارزاتی مردم علیه رژیم طاغوت به‌شمار می‌رفت. هرچند در تحقیق مستقلی باید ابعاد مختلف و تاثیر فعالیتهای مسجد قبا در اوجگیری و پیروزی انقلاب اسلامی بررسی و به رشته تحریر درآید، ولی از آنجا كه فعالیتهای مسجد قبا با ابتكار و مدیریت و هدایت شهید بزرگوار آیت‌الله دكتر محمد مفتح انجام می‌شد، این فعالیتها در‌اصل به عنوان صفحه‌ای از كارنامه درخشان تلاش‌های ایشان به حساب می‌آید.

در ماه مبارك رمضان ۱۳۵۷ كه جمعیت علاوه بر شبستان مسجد در تمامی خیابانها و كوچه‌های اطراف مسجد قبا (كه توسط بلندگو تحت پوشش برنامه‌های مسجد قرار می‌گرفت) برای شركت در مراسم مسجد شركت می‌كردند، علاوه بر انجام فرائض و امور عقیدتی و اسلامی، در خلال مسائل بیشتر بر طرح موارد مربوط به مبارزات اسلامی مردم به رهبری حضرت امام خمینی‌(ره) تكیه می‌شد. در این مراسم، مفتح و افراد مختلفی كه توسط ایشان برای سخنرانی دعوت می‌شدند نظیر شهید باهنر، حجت‌الاسلام سید هادی خامنه‌ای، مهندس بازرگان، شهید مطهری، حجت‌الاسلام حجتی كرمانی و‌. . . در سخنان خود بیش‌از هر چیز بر مسائل انقلاب تكیه و تاكید داشتند.

علاوه بر این سخنرانیها، حضور چندصدهزار نفر از مردم مسلمان و مبارز و انقلابی در این مسجد، آنجا را به بزرگترین پایگاه اطلاع‌رسانی انقلاب تبدیل كرده بود. علاوه بر دست‌فروشی متعدد كتب و نوارهای انقلابی در خیابانهای اطراف و نیز پخش اعلامیه‌های متعدد، اولین اخبار از مواضع و اعلامیه‌های حضرت امام خمینی، جامعه روحانیت مبارز، دانشگاه‌ها، حوزه‌ها، بازار و. . . در این مسجد به اطلاع مردم می‌‌رسید و همچنین اولین مواضع اتخاذشده درخصوص مسائل و حوادث فراوانی كه در اقصی نقاط كشور در ارتباط با انقلاب و انقلابیون پیش می‌آمد (نظیر آتش‌سوزی سینما ركس آبادان، برقراری حكومت نظامی در اصفهان، جشن هنر شیراز و. . .) توسط شهید مفتح در مسجد قبا اعلام و به‌سرعت به عنوان تحلیل و موضع انقلابی بین همه مردم و اقشار مختلف پخش می‌شد و راهنمای عمل و اقدام آنان می‌گردید. به‌عبارتی باید گفت: مسجد قبا و شهید مفتح در آن دوره عملا رهبری فعالیتها و تحریكهای مردمی را در سطح بسیار وسیعی از پایتخت، به عهده داشتند.

رحیم نیكبخت

---