آینده خاورمیانه

با پایان یافتن جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱, امنیت سیاسی خاورمیانه با تهدیدات بیشتری مواجه شده است برای مدتهای طولانی تنش میان دولتها, منطقه را در معرض بی ثباتی عمیقی قرار داده و به دفعات منجر به جنگ مستقیم, اخلال در امنیت سیاسی و اقتصادی و بحرانهای انسانی شده است

خاورمیانه به واسطه موقعیت ژئوپلیتیكی از دیرباز نقش بسیار مهمی در معادلات قدرتهای بزرگ ایفا كرده است. در پی حوادث یازدهم سپتامبر، آمریكا كه در پی تحكیم وضعیت تك قطبی، جهان اسلام را یگانه مانع بالقوه بر سر راه خود در جهت اعمال قدرت می‌دید، تلاش كرد تا به بهانه برخی اقدامات افراطی، با پیوند زدن مسلمانان به تروریسم و برافراشتن پرچم مبارزه با آن این رقیب بالقوه را از سر راه بردارد. از سوی دیگر خارج شدن منابع عظیم انرژی از كنترل آمریكا و روند تغییرات اجتماعی از جمله دلایل نگرانی آمریكا نسبت به آینده این منطقه است. مطلب حاضر چكیده‌ای است از كتابی با عنوان «محیط امنیتی آینده در خاورمیانه؛ ستیز، ثبات و تغییرات سیاسی» كه در راستای ارزیابی نگرانی آمریكا نسبت به آینده این منطقه، شرایط امنیتی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خاورمیانه را مورد بررسی قرار داده است.

با پایان یافتن جنگ خلیج ]فارس[ در سال ۱۹۹۱، امنیت سیاسی خاورمیانه با تهدیدات بیشتری مواجه شده است. برای مدتهای طولانی تنش میان دولتها، منطقه را در معرض بی‌ثباتی عمیقی قرار داده و به دفعات منجر به جنگ مستقیم، اخلال در امنیت سیاسی و اقتصادی و بحرانهای انسانی شده است. امروزه، تهدید به تهاجم در میان دولتها به شیوه‌های جدید و خطرناكتری خود را نشان می‌دهد. رنگ باختن فرایند صلح میان اعراب و اسرائیل و در پی آن بروز خشونت، باعث شعله‌ور شدن احساسات ضدغربی در سراسر منطقه شده است. از سوی دیگر تكثیر سلاحهای كشتار جمعی نیز امكان وقوع درگیری در میان كشورهای رقیب را افزایش می‌دهد. صدور تروریسم از منطقه خاورمیانه به اقصی نقاط جهان، انزوای سیاسی و اقتصادی منطقه را در پی داشته است. توسعه و پیشرفتهای داخلی نیز طی دهه گذشته در بی‌ثباتی منطقه دخیل بوده‌اند. نسل جدیدی از رهبران سیاسی بدون داشتن تجربه و مهارتهای رهبری و بدون برخورداری از پایگاه‌های حمایتی، قدرت را در خاورمیانه به دست گرفته‌اند. افزایش میزان تحصیلات زنان، سلسله مراتب مرسوم اجتماعی را به چالش كشیده است. فناوری اطلاعات همچون تلویزیونهای ماهواره‌ای كه بیش از پیش در دسترس عموم قرار دارند، نقطه نظرات متنوع سیاسی و موضوعات اجتماعی را در معرض افكار عمومی ملتها قرار می‌دهند. وقوع همزمان پیشرفتها می‌تواند تغییرات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی را در پی داشته باشد.

اثرات چنین تغییراتی در بلند مدت از منظر دموكراتیزه شدن و پیشرفت در حوزه حقوق بشر، ممكن است مثبت ارزیابی شود. هرچند اثرات كوتاه مدت چنین حالتی می‌تواند آشفتگی سیاسی و اقتصادی، افزایش تهدید به جنگ و چرخشهای غیرقابل پیش بینی در سیاست و رفتار برخی از دولتهای منطقه را در پی داشته باشد.

بی‌ثباتی سیاسی در خاورمیانه و پیامدهای جدی آن برای آمریكا: از زمان وقوع حملات تروریستی یازدهم سپتامبر در سال ۲۰۰۱، خاورمیانه نسبت به هر زمان دیگر نقش برجسته‌تری در سیاستهای آمریكا ایفا كرده است. آمریكا به متحدین خود در منطقه خاورمیانه نظیر اسرائیل، عربستان سعودی، قطر، مصر و سایرین متكی است تا با تروریسم مبارزه كند و تكثیر تسلیحات كشتار جمعی را از سوی دولتهای یاغی متوقف نماید.

از دست دادن متحدین كلیدی به دلیل تغییرات ایجاد شده در رژیمهای مخالف و یا افزایش احساسات ضد آمریكایی می‌تواند كاهش توان آمریكا را در مقابله با تروریسم در منطقه در پی داشته باشد، علاوه بر این، آمریكا در حفظ ثبات در قیمت انرژی و ذخایر قابل اتكاء، منافع خاص خود را دارد. با فرض وابستگی غرب به نفت خاورمیانه، باید گفت كه بی‌ثباتی سیاسی در منطقه به اقتصاد كشورها در اقصی نقاط جهان لطمه خواهد زد.

گرایشها و تمایلات نوظهور و افزایش احتمال بی‌ثباتی در منطقه: در آینده قابل پیش‌بینی، دور نمای امنیت سیاسی در منطقه خاورمیانه چه خواهد بود؟ در این تحقیق مطالعه گرایشهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی موجود در خاورمیانه جهت پیش‌بینی تهدیدات آینده نسبت به امنیت منطقه و تاثیر احتمالی آنها بر آمریكا صورت گرفته است.

چنین به نظر می‌رسد كه لیبرالیزه كردن منطقه به كندی پیش خواهد رفت و حتی فرایند دموكراتیزه كردن محدودتر خواهد شد. دولتهای خاورمیانه نوعا تحت كنترل رژیمهای اقتدارگر و غیردموكرات هستند. در سالهای اخیر، این حكومتها برای انجام اصلاحات در نظام سیاسی و كاستن از كنترل دولت بر رسانه‌های همگانی و سایر اشكال آزادی بیان، تحت فشار بوده‌اند. در پاسخ به این فشارها، برخی از دولتهای مذكور فرایند لیبرالیزه كردن را در پیش گرفته‌اند كه مقدمه‌ای بر آزادیهای مدنی همچون آزادی بیان و آزادی برگزاری نشستها و تجمعات می‌باشد. اما در عین‌حال این دولتها در روند دموكراتیزه شدن محدودیتهایی را نیز ایجاد كرده‌اند. از نشانه‌های دموكراتیزه شدن می‌توان به توسعه نهادهای دموكراتیك همچون مجلس قانونگذاری به شكل انتخاباتی اشاره كرد. به عنوان مثال، برخی از دولتها به شهروندان خود تنها اجازه مشاركت در آن دسته از سازمانهای مدنی را می‌دهند كه همچنان وابسته به دولت می‌باشند در حالیكه چنین سازمانهایی نماینده منافع عمومی محسوب نمی‌شوند. به هرحال به رغم این محدودیتها، تداوم روند لیبرالیزه كردن ممكن است خواست مردم جهت انجام اصلاحات سیاسی را در پی داشته باشد و ممكن است منجر به تغییرات دموكراتیك بیشتری در بلند مدت شود.

از سوی دیگر ضعف اقتصادی این رژیمها به احتمال زیاد موجب نارضایتی مردم از دولتهایشان خواهد شد. اصلاحات اقتصادی كه اخیرا در حكومتهای منطقه صورت گرفته است، در اشتغال‌زایی یا جلب سرمایه‌های خارجی به منطقه خاورمیانه با شكست مواجه شده‌اند. قروض سنگین، وضع مالیاتهای هنگفت و فساد حكومتی مانع از رشد اقتصادی در منطقه شده است. اخیرا خاورمیانه دستخوش بیكاری، فقر، تقاضا برای آب آشامیدنی و تامین مواد غذایی نیز بوده است. این در حالی است كه رشد سریع جمعیت، موجب تشدید این مشكلات در سالهای آینده خواهد شد. كشورهای منطقه ناگزیر از واردات بیشتر مواد غذایی و سرمایه‌گذاری گسترده در بخش بازیافت آب خواهند شد. تداوم ركود اقتصادی، باعث از بین رفتن اعتماد مردمی نسبت به رهبران می‌شود و همچنین احتمال بروز ناآرامی را افزایش خواهد داد. علاوه براین، باقیمانده جوانان تحصیلكرده فاقد شغل، زمینه مساعدی را برای رشد و افزایش بنیادگرایی افراطی فراهم خواهند آورد. در همان حال، اصلاحاتی كه برای بهبود وضعیت اقتصادی این رژیمها ضروری است- همچون كاهش تصدی‌گری و افزایش پاسخگویی دولت- با ایجاد نارضایتی در طرفداران حكومت، می‌تواند زمینه‌ساز بی‌ثباتی گردد.

نورا بن ساحل و دانیل ال. بایمن

ترجمه: علی گل محمدی

پی‌نوشت

مطلب حاضر چكیده‌ای است از كتابی با عنوان محیط امنیت آینده در خاورمیانه: ستیز، ثبات و تغییرات سیاسی، نوشته نورا بن ساحل و دانیل ال. بایمن كه به سفارش نیروی هوایی ایالات متحده و از سوی مركز مطالعاتی Rand انجام و منتشر شده است. علاقه‌مندان جهت دسترسی می‌توانند به سایت Rand مراجعه نمایند.

---