ماه رمضان و روزه

ارزش و ثواب روزه
در کلام پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله
اسلام همچون درختی ثابت و استوار است که ریشه اش, ایمان است و رگ هایش, نماز آب آن, زکات است و شاخ و برگش, روزه

۱. ارزش و ثواب روزه

الف) در کلام پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله

اسلام همچون درختی ثابت و استوار است که ریشه اش، ایمان است و رگ هایش، نماز؛ آب آن، زکات است و شاخ و برگش، روزه.

نماز و روزه روشنی چشم من است.

هر کس برای خدا، در شدت گرمای یک روز، روزه بگیرد و او را تشنگی فراگیرد، خدا هزار فرشته را مأمور می کند که صورتش را مسح کنند و او را بشارت دهند، تا آن گاه که افطار کند، خداوند بفرماید چه خوش است روح و روان تو. ای فرشتگان من! شهادت دهید که من او را آمرزیدم.

شخص روزه دار تا زمانی که غیبت نکند، در حال عبادت است گرچه در بسترش خواب باشد.

خواب روزه دار، عبادت؛ سکوتش، تسبیح؛ دعایش، مستجاب و ثواب عملش دو برابر است.

اگر روزه دار در میان گروهی که غذا می خورند، حاضر شود، اعضایش تسبیح می گویند و درود فرشتگان بر او خواهد بود.

خداوند سفره ای دارد که بر آن نعمتی است که نه چشم دیده، نه گوش آن را شنیده و نه بر دل بشری گذشته است. بر سر این سفره، جز روزه داران نخواهند نشست.

ب) در ورودی روزه داران در بهشت

هر درِ بهشت نامی دارد؛ مثلاً یکی از درهای بهشت به نام مجاهدان در راه خداست و تنها جهادکنندگان در راه خدا از آن در وارد بهشت می شوند. یکی از درهای بهشت، دری است که فقط انسان های روزه دار از آن در وارد بهشت می شوند و نام آن ریّان است.

۲. تأثیر فردی و اجتماعی روزه

الف) تأثیر روزه بر فرد

روزه، آثار فراوانی بر جسم و روح آدمی دارد که بعضی از مهم ترین آنها عبارتند از:

یک ـ تقویت تقوا

نخستین فلسفه روزه، ایجاد و تقویت روحیه پرهیزکاری است. در نگرش اسلامی، تقوا اهمیت ویژه ای دارد تا آنجا که ملاک پذیرفته شدن عبادت ها و اعمال حسنه ما در پیشگاه خداوند، معرفی شده است: «اِنَّما یَتَقَبَّلُ اللّه ُ من المتّقین». (مائده: ۲۷)

روزه، یکی از اسباب تقویت کننده تقواست. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «روزه بر شما مقرر گردید تا به تقوا دست یابید». (بقره: ۱۸۳) در واقع راز اینکه تقوا در پرتو روزه تقویت می شود، آن است که روزه، روحیه خداگرایی و گرایش به مسائل عرفانی و معنوی را در انسان افزایش می دهد.

آیا می دانید: بهترین اعمال در ماه رمضان چیست؟ بهترین اعمال در این ماه، پرهیز از معاصی پروردگار است.

دو ـ تقویت صبر و پایداری

قرآن کریم با این بیان آسمانی، مؤمنان را به صبر و پایداری سفارش می کند: «یا اَیُّهَا الَّذَینَ امَنُوا اِسْتَعینُوا بِالْصَّبْرِ وَ الصَّلاة» (بقره:۱۵۳) مراد از صبر در این آیه شریفه، روزه است. به این ترتیب، فلسفه روزه، تقویت صبر و شکیبایی روحی آدمی است. یکی از عوامل شکست آدمی در برابر دشواری های زندگی، اضطراب ها، نگرانی ها و دلهره هاست. در برابر این گونه عوامل که ناراحتی روحی و درونی در پی دارد، مقاومت روحی زیادی لازم است و این مقاومت تنها در پرتو نماز و روزه به دست خواهد آمد.

یکی از راه های دست یابی به صبر و پایداری در مشکلات زندگی، روزه است.

سه ـ تن درستی

اسلام برای تن درستی و سلامت جسمی، ارزش فوق العاده قائل است و نسبت به رعایت بهداشت جسمی توجه و تأکید فراوان دارد. روزه که امروزه به عنوان یکی از عوامل مهم تن درستی، توجه مجامع پزشکی جهان را به خود معطوف داشته است، نتیجه همان رهنمود معروف رسول خدا صلی الله علیه و آله است که فرموده اند: «صُومُوا تَصِحُّوا». (بقره: ۱۵۳)

برنامه معین و مشخص سالیانه ای که اسلام به عنوان روزه داری برای پیروان خود قرار داده، برنامه ای کاملاً منظم و اصولی است که از جهات مختلف برای تأمین سلامتی انسان مفید است.

چهار ـ پاک سازی دل و افزایش نور معرفت

روزه مایه زدودن زنگارها از دل و صفای باطن و دوری از ناپاکی ها و آلودگی هاست. روزه، دل را از گناه پاک می کند، به روح صفا و جلا می بخشد و سبب تقویت نور معرفت می شود. انسان در پرتو روزه داری و پرهیز از گناه و محرمات و گرایش به معنویات، زمینه تجلی نور معرفت را در وجود خود فراهم می کند.

به گفته سعدی:

اندرون از طعام خالی دار تا در او نور معرفت بینی

روزه داری یکی از مقدمات پیمودن مسیر الی اللّه و دست یابی به معرفت الهی است.

پنج ـ تعدیل غرایز

روزه در تعدیل غرایز و اصلاح انسان نقش شگفت انگیزی دارد. اگر روزه بر اساس موازین اسلامی اجرا شود، اثر بسیار سازنده ای بر جای می گذارد و نظم و تعادل غرایز را برقرار می سازد. در واقع، نفس و طبیعت آدمی می خواهد هر سخنی را بشنود، هر غذایی را بخورد، هر منظره ای را ببیند، ولی روزه و مقررات و احکامش، این خواسته های نفسانی و نامتعادل دل انسان را کنترل می کنند.

نفس سرکش آدمی تنها با تقید به اعمال و فرایض دینی از جمله روزه داری، به کنترل رهبر عقل و خرد درمی آید.

شش ـ تقویت اراده و تسلط بر نفس

چنانچه گفته شد، روزه در جلوگیری از خواسته های نامشروع نفس آدمی اثر دارد. به همین سبب، هنگامی که انسان با خواسته های نفس خود مخالفت می کند، یعنی غذا را می بیند و نمی خورد یا تشنه است، ولی آب نمی نوشد، رفته رفته بر نفس خود چیره و اراده اش تقویت می شود.

گر نماز و روزه می فرمایدت نفس، مکار است فکری بایدت

نفس را هفتصد سر است و هر سری از ثری بگذشت تا تحت الثری

ای جوان! اگر می خواهی بدانی اراده و عزمی راسخ داری و می توانی در برابر وسوسه های شیطان و شیطان نماها مقاومت کنی، خودت را در آزمون روزه محک بزن.

هفت ـ تقویت روحیه آخرت گرایی

تردیدی نیست که روزه داری، توجه به امور ماورایی، روحیه آخرت گرایی و نیز زهدورزی نسبت به زندگی مادی را در انسان تقویت می کند و بر این اساس، توجه به سرای ابدی در آدمی بیش از پیش متجلی می شود.

امام رضا علیه السلام فرمود:

مردم به انجام روزه مأمور شدند تا طعم گرسنگی و تشنگی را بچشند و به یاد آخرت افتند.

آدمی با روزه گرفتن به تدریج نسبت به دنیا و لذت های آن بی توجه می شود و روحش را با معنویت آشنا می سازد.

هشت ـ نزدیک شدن به خدا

خداوند مهربان، برای برقراری رابطه انسان با خود، راه هایی را بیان کرده است که انسان می تواند در سایه عمل به آن از مقربان درگاهش شود. یکی از این راه ها، روزه است. انسان با روزه گرفتن به صفت فرشتگان دست می یابد؛ زیرا همه شهوت ها را نادیده می گیرد و در هم می کوبد و مانند فرشتگان مقرّب درگاه می شود. در واقع، برای انسان در حال روزه، حالت های معنوی و روحانی خوبی فراهم می آید که در غیر روزه کمتر تحقق می یابد. به همین دلیل، پیشوایان دین، پیروان خود را به روزه گرفتن سفارش می کردند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است:

کسی که در ماه رمضان روزه بگیرد و چشم و گوش و اعضای بدنش را از حرام و کذب و غیبت، به قصد تقرب به خدا بازدارد، خدا او را به درگاه خود نزدیک می کند.

بیایید با روزه داری واقعی، نام خود را در ردیف مقربان بارگاه حق ثبت کنیم.

نه ـ استجابت دعا

یکی از برکت های بزرگ روزه این است که مایه استجابت دعا می شود؛ چون روزه دار حالتی روحانی پیدا می کند و ارتباط خوبی با خدا برقرار می سازد. ماه رمضان نیز زمان بسیار بافضیلتی است. به همین سبب، پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می فرماید: «دعای روزه دار رد نمی شود».

مگر آرزو نداریم دعاهایمان مستجاب شود. مگر نمی خواهیم پروردگار تقاضایمان را لبیک گوید. پس بیایید ایام ماه مبارک رمضان را غنیمت شمریم و در حق یکدیگر دعا کنیم.

ده ـ ایجاد روحیه قناعت

فرهنگ اسلام برخلاف مکتب های مادی شرق و غرب که دنیا و نعمت های مادی را هدف اصلی زندگی بشر می داند، قناعت و ایثار و پرهیز از مادیات را راهی برای رسیدن به تکامل معنوی می داند. روزه نیز فریضه ای است که مسلمان را از غرقه شدن در ماده گرایی و حرص برای لذت های مادی و تن پروری و مصرف می رهاند و می آموزد که به اندازه نیاز مصرف کند، قناعت کند، به فکر دیگران باشد و از اسراف و تبذیر بپرهیزد.

روزه، به مسلمان می آموزد که با کم هم می توان زیست و با قناعت می توان خود را در مقابل مادیات و انحراف از معنویت حفظ کرد.

با روزه گرفتن تمرین قناعت کن؛ چرا که: قناعت توانگر کند مرد را.

ب) اثر روزه بر خانواده

مهم ترین محورهای پیشنهادی درباره روزه و خانواده

ـ بررسی اثر فضای معنوی رمضان بر تقویت روابط خانوادگی

ـ بررسی عوامل تأثیرگذار در تقویت روابط خانوادگی به هنگام ماه مبارک رمضان ازجمله:

ـ افطاری دادن و دید و بازدیدهای پس از افطار؛

ـ شرکت همگانی اعضای خانواده در مراسم دعا و قرائت قرآن؛

ـ حضور بیشتر اعضای خانواده در خانه؛

ـ فضای گرم و صمیمی و معنوی سفره های افطار و سحر.

ـ بررسی وظایف اعضای خانواده نسبت به یکدیگر در ماه رمضان از جمله:

ـ نسبت به نو روزه داران؛

ـ نسبت به پیر روزه داران؛

ـ نقش بزرگ ترها در انسجام خانواده

ـ تبیین راه های کاربردی تعمیم دادن فضای معنوی خانواده به دیگر ماه های سال

ـ نقش تربیتی ماه رمضان بر کودکان

ـ آسیب شناسی خانواده در ماه رمضان

ج) اثر روزه بر اجتماع (روزه، مدرسه عالی اجتماعی)

روزه داری افزون بر فوایدش برای جسم و تن و روان آدمی، حکمت ها و مصالحی در اجتماع انسانی دارد که برخی از آنها را یادآور می شویم:

یک ـ بیداری عواطف بشری

بی شک، یکی از برکت های اجتماعی روزه، بیداری عواطف انسانی است. انسان به کمک روزه درمی یابد که بر فقیران و گرسنگان چه می گذرد. درواقع، روزه دار با تحمل گرسنگی و تشنگی روزه، با درد نیازمندان و مستمندان آشنا می شود و عواطف و احساسات انسانی، او را به کمک به فقیران تشویق می کند. به همین دلیل، در ماه مبارک رمضان، رسیدگی به فقیران و محرومان بیشتر به چشم می خورد. همچنین روزه دار توانگر و فهیم درمی یابد که چه بسا فقیران و محرومان مؤمن به واسطه صبر بر محرومیت ها در طول سال، در قوت اراده و شرافت طبع و بلندی همت بر او فضیلت دارند.

یاد کردن حال فقیران و طبقه محروم جامعه و توجه به شرافت نفس و علوّ طبع بی پایان آنان از مهم ترین فواید روزه داری است.

دو ـ تقویت هم بستگی اجتماعی

یکی از برکت های ماه مبارک رمضان، تقویت هم بستگی اجتماعی و ایجاد روحیه جمع گرایی میان مسلمانان است. به نظر اسلام، عبادت و تقرب به خدا در نماز و روزه خلاصه نمی شود، بلکه انجام دادن مسئولیت های اجتماعی، خدمت به بندگان خدا و تلاش برای رفع نیازهای آنان می تواند وسیله ای برای تقرب به خدا باشد.

برای مثال، مضمون یکی از دعاهای هر روزه ماه رمضان، طلب گشایش و رفع نیاز برای گرفتاران و دردمندان و نیازمندان است و فرد روزه دار حتی برای مردگان مؤمن نیز طلب سرور و آرامش می کند. همچنین در دعای روز پانزدهم، روزه دار از خداوند توفیق احسان و نیکی به مردم را درخواست می کند.

از دیگر آموزه های دین اسلام، افطاری دادن به مسلمانان است که حتی اگر مقدار ناچیزی باشد، پاداش بی شماری نصیب افطاردهنده خواهد شد و این کار به تقویت روحیه جمع گرایی و دیگرخواهی می انجامد.

از دیگر مصداق های هم بستگی اجتماعی در ماه مبارک رمضان، تشکیل صف های زیبا و به هم پیوسته نماز عید فطر است که برجسته ترین نمونه وحدت و انسجام اسلامی میان مسلمانان به شمار می رود. پس از پایان ماه رمضان، مسلمانان همگی با هم روز عید فطر را جشن می گیرند و همراه با هم بانگ «الله اکبر و الحمدلله» را سر می دهند و شکر این نعمت بزرگ را به جا می آورند. ثمره این وحدت عبادی، وحدت و یگانگی آنان را دوچندان می کند.

رمضان؛ ماه یکپارچگی و یک رنگی است. بیایید با هم در رمضان امسال این شعار را سرلوحه کارمان قرار دهیم که: یا اَیُّهَا الْمُسْلِمُون اِتَّحِدُوا اِتَّحِدُوا!

سه ـ تقویت اراده جمعی

از دیگر فایده های اجتماعی روزه این است که اراده اجتماع را قوی و همت جامعه را بلند و مردم را بر امیال و خواهش های نفسانی شان مسلط می سازد. در واقع، کسی که بتواند ساعت هایی از روز، لذت غذا خوردن را ترک کند و زحمت و رنج تشنگی و گرسنگی را بر خود هموار سازد، می تواند به خاطر مصالح بزرگ اجتماعی و حفظ شرف و آبروی خود و جامعه نیز شکیبایی بورزد و دشواری ها را برای رسیدن به مقاصد عالی اجتماعی متحمل شود.

یگانه عاملی که سبب پیروزی ملت ها بر مشکلات است، قوت اراده و عزم آهنین اجتماعی است که در پرتو تحمل سختی ها از جمله روزه داری به دست می آید.

چهار ـ تقویت حُسن معاشرت

از رهاوردهای روزه به دست آوردن حسن خلق، گذشت و دوری از کینه توزی، تندخویی، بدزبانی، ستیزه جویی و غیبت و دشنام در روابط اجتماعی است؛ زیرا از جمله آموزش های دین به روزه دار این است که مراقب چشم و زبان و گوش خویش باشد.

رمضان، ماهی است برای آموزش و تمرین معاشرت هرچه بهتر و داشتن اجتماعی سالم و انسانی!

به طور کلی، بیان فواید و حکمت های اجتماعی روزه نشان می دهد که روزه یک کلاس تربیتی عملی برای هر چه بهتر زندگی کردن است. از همین جاست که در صدر اسلام، جامعه اسلامی از نظر سلوک اجتماعی و معاشرت افراد با یکدیگر از مترقی ترین اجتماعات بود.

با توجه به اوضاع کنونی، مسلمانان بیش از گذشته به درس آموزی از ماه مبارک رمضان نیاز دارند و باید بکوشند این ثمره های عالی اجتماعی روزه را هر چه بیشتر در جامعه خود آشکار سازند.

۳. روزه در ادیان

الف) ادیان الهی

خداوند در قرآن کریم می فرماید که روزه بر امت های پیش از اسلام نیز واجب شده بود.

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ». (بقره: ۱۸۳)

از تفسیر این آیه چنین به دست می آید که حکم وجوب روزه، برای تمام پیروان ادیان الهی که پیش از مسلمانان زندگی می کردند وجود داشته است، البته از این آیه نمی توان دریافت که روزه آنان شبیه روزه مسلمانان بوده است، بلکه تنها اصل روزه و خودداری را در میان آنان ثابت می کند.

یک ـ دین یهود

اول ـ آداب روزه

روزه داشتن قوم یهود به پرهیز از غذا و آب محدود نمی شد و با آداب ویژه ای همراه بود، مانند:

۱. قربانی کردن؛

۲. دعا و اعتراف به گناه و توبه؛

۳. پوشیدن لباس مندرس، و خاک یا خاکستر بر سر نهادن؛

۴. خواندن تورات.

دوم ـ روزه های مرسوم

بر اساس یک طبقه بندی، روزه های مرسوم در آیین یهود را می توان به سه طبقه اصلی تقسیم کرد:

۱. روزه های حکم شده در کتاب مقدس یا روزه های واجب شده به مناسبت رویدادهای مطرح شده در کتاب مقدس از جمله:

ـ سال روز ویرانی بیت المقدس؛

ـ سال روز رخنه کردن دشمنان یهود به شهر اورشلیم و فتح آن به دست رومی ها؛

ـ سال روز محاصره اورشلیم به دست بخت النصر، پادشاه بابل.

۲. روزه های تعیین شده از سوی عالمان یهود.

۳. روزه های شخصی که وقت مشخصی ندارد و افراد با توجه به رویدادهای ویژه ای می گیرند، ازجمله:

ـ سالگرد فوت والدین یا معلم؛

ـ روزه عروس و داماد در روز ازدواجشان تا هنگام انجام مراسم ازدواج؛

ـ روز صدور حکم اعدام (اعضای دادگاه روزه می گرفتند)؛

ـ اگر صفحه ای از اسفار خمسه در میان جمعی بر زمین می افتاد، حاضران یک روز روزه می گرفتند.

سوم ـ زمان روزه

بر اساس کتاب های عهد قدیم، وقت روزه که با پرهیز کامل از غذا و نوشیدنی، استحمام، ارتباط جنسی، پوشیدن کفش و استفاده از روغن برای مو، همراه بود، از غروب آفتاب تا شامگاه روز بعد بوده است. زنان باردار و شیرده (با رعایت شرایطی) و همه کسانی که سلامتی شان در خطر بود، از روزه معاف می شدند.

دو ـ دین مسیح

حضرت عیسی علیه السلام و پیروان او نیز بر اساس آیین یهود به روزه عمل می کردند و توجه داشتند که روزه حقیقی آن است که به هیچ کار بدی دست نزنند و با قلبی خالص، خود را وقف خدمت به خداوند کنند.

اول ـ روزهای روزه

۱. روزه روز جمعه پیش از عید پاک؛

۲. روزه چهل روز پیش از عید پاک؛

۳. روزه چهل روز پیش از هفته مقدس؛

۴. روزه چهارشنبه و جمعه هر هفته؛

۵. دیگر روزهای مقدس؛

دوم ـ آداب پرهیز

در آیین مسیحیت، پرهیز تمام و کمال از خوردن و آشامیدن بسیار کم دیده می شود و پرهیز از برخی غذاها و برخی امور مطرح است. برای مثال:

ـ پرهیز از گوشت و کره؛

ـ پرهیز از شیر، ماهی و تخم مرغ؛

ـ پرهیز از میوه های آبدار، آب میوه و استحمام؛

ـ پرهیز از سرگرمی، مزاح و اسب سواری؛

در واقع، آنان با پرهیز از برخی خوردنی ها و امور فرح بخش، ارتباط روحانی خود را با خداوند تقویت می کردند.

سه ـ آیین حضرت یحیی علیه السلام

«منداییان»، پیروان حضرت یحیی هستند که در روزهای ویژه ای از سال از خوردن گوشت، ماهی و تخم مرغ پرهیز می کردند و به سفارش علمای خود، چشمشان را از نگاه های شیطانی و گوششان را از شنیدن حرف های مردم دور نگه می داشتند.

ب) دیگر آیین ه

ـ زاهدان پیرو آیین جین و آیین هندو، برای ایجاد آمادگی روحی در خود، در برخی جشن ها روزه می گرفتند. برخی نیز بهترین مرگ را مرگ بر اثر پرهیز کامل از آب و غذا می دانستند.

ـ بسیاری از راهبان بودایی مذهب، تنها به یک وعده غذا در روز بسنده می کردند و اول و نیمه ماه را روزه کامل می گرفتند. مردم عامی بودایی مذهب نیز هر ماه چهار بار روزه می گرفتند و به گناهان خود اقرار می کردند.

ـ در میان چینیان کهن، از جمله آداب دینی، پرهیز از غذاهایی بود که در مراسم قربانی پیش کش می شد. همین طور پیروان کنفوسیوس، روزه داری را آماده سازی خود برای بهتر به انجام رساندن عبادت می دانستند.

ـ در مصر کهن، پس از مرگ پادشاه، رعیت های او روزه می گرفتند و از مصرف گوشت، نان گندم و هر تفریحی پرهیز کرده، همچنین از استحمام، مالیدن روغن به موی سر و بستر نرم خودداری می کردند.

ـ قبیله های بومی امریکا معتقد بودند روزه گرفتن در کسب هدایت و راهنمایی از روح اعظم مؤثر است و از جمله مراسم عزاداری آنان پرهیز از غذا بوده است.

ـ مردم کهن مکزیک، امساک از غذا را به عنوان کفاره گناهان به جا می آوردند و پارسایان آنها هنگام روی دادن مصیبتی همگانی، ماه ها راه امساک را در پیش می گرفتند.

۴. آداب افطاری

یک ـ مستحبات افطار کردن

۱. مستحب است پس از نماز مغرب و عشا، افطار کنید، مگر آنکه ضعف بر شما غلبه کند.

۲. با چیزی افطار کنید که از حرام و شبهه پاکیزه باشد.

۳. بهتر است با خرما افطار کنید تا ثواب روزه تان چند برابر شود.

۴. هنگام افطار، بِسم اللّه الرّحمنِ الرَّحیم بگویید و دعا کنید.

۵. سوره «قدر» را بخوانید.

۶. دعای «اللّهُمَّ لَکَ صُمْتُ وَ عَلی رِزْقِکَ اَفْطَرْتُ وَ عَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ» را بخوانید.

۷. دعای «اَللّهُمَّ رَبَّ النُورِ الْعَظیم...» را بخوانید.

۸ . صدقه بدهید هر چند کم باشد.

دو ـ فضیلت و مستحبات افطاری دادن

ـ خلوص نیت، اولین و مهم ترین مطلبی است که در اطعام مؤمنان واجب است. نیت میزبان، باید به دست آوردن رضای خدا، اجرای سنت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و شادمانی مؤمنان باشد.

ـ برای مؤمنان نیز پذیرش دعوت برادر مؤمن لازم است و نیت آنان از این پذیرش نباید پر کردن شکم و سیر شدن جسمانی باشد، بلکه باید تنها جلب رضایت الهی و عمل به دستور پیامبراکرم صلی الله علیه و آله باشد.

۵. سحوری

یک ـ استحباب سحری خوردن

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود:

سحری بخورید که در آن برکت است.

و نیز فرمود:

مستحب است که در ماه رمضان سحری خورده شود اگرچه یک دم آب خوردن باشد.

دو ـ طلب بخشش فرشتگان و درود و صلوات خدا بر سحرخیزان

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

در خوردن سحری، برکت است و خدای را فرشتگانی است که بر استغفارکنندگان در سحرگاهان و بر کسانی که سحری می خورند صلوات و درود می فرستند.

سه ـ خواندن سوره قدر

هیچ مؤمنی روزه نمی گیرد و در هنگام سحری و افطار سوره قدر را نمی خواند، مگر اینکه میان این دو وقت، مانند کسی است که در راه خدا به خون خود آغشته باشد.

چهار ـ خواندن دعای سحر

پنج ـ خواندن دعای ابوحمزه ثمالی

۶ . درجه های روزه و دسته بندی روزه داران

روزه سه درجه دارد

الف) روزه عوام: ترک خوردن و آشامیدن و دیگر محرّمات روزه است که در فقه مشخص شده است. این گونه روزه، جز رهایی از عذاب، فایده دیگر ندارد.

ب) روزه خواص: این روزه افزون بر مرتبه یادشده، بازداشتن چشم و گوش و زبان و دست و پا و دیگر جوارح از گناهان است و بر این روزه، ثواب هایی که صاحب شرع به آن وعده داده است، مترتب می گردد.

ج) روزه خواصِّ خواص: ترک مشغولیت های غیرالهی خواه حلال، خواه حرام است، و محافظت دل است از همت های فرومایه و اخلاق پست و اندیشه های دنیوی و حفظ دل از هر چه جز خدا. این درجه، مخصوص پیامبران، صدیقان و مقرّبان است و نتیجه و ثمره این روزه، رسیدن به دیدار الهی است.

علی علیه السلام فرمود: «نگه داشتن دل از اندیشیدن درباره گناهان، برتر از نگه داشتن شکم از غذاست».

دسته بندی روزه داران

صنف اول

این گروه فقط از خوردن و آشامیدن و دیگر مفطرات امساک می کنند، ولی اعضا و جوارح آنان به انواع اعمال و کارهای بد افطار می کند. پس این روزه، روزه اهلِ اهمال است.

صنف دوم

گروهی بعضی جوارح خود را از آداب زشت حفظ می کنند و بین حفظ و ضایع کردن روزه، در حال ترددند.

صنف سوم

گروهی مستحبات و ادعیه وارده را نیز برحسب عادت های همیشگی خود انجام می دهند. بنابراین، عملشان به مقدار خلوص آنان است.

صنف چهارم

گروهی به ضیافت الله وارد می شوند، در حالی که قلوبشان از معارف غافل است و بی نشاط و کسل هستند، گویی اعضا و جوارحشان سنگین شده است و با زور کارها را انجام می دهند. حال این گروه، حال کسانی است که هدایایی به طرف سلطان می برند، در حالی که از حمل این بار کراهت دارند. افزون بر آن، هدایای یاد شده به عیوبی آلوده است که مانع پذیرفتن آن می شود.

صنف پنجم

گروهی اعضا و جوارح را از افطار حفظ می کنند، ولی قلب را از مسائلی که مانع عمل صالح می شود، حفظ نمی کنند.

صنف ششم

گروهی با قلب و عقل پاک وارد ماه رمضان می شوند؛ زیرا در حضور خدایی که از غیب و نهان آگاه است، بر ترک گناه، مراقبت کرده اند و نسبت به آنچه خداوند خواسته بود تا در حفظ آن بکوشند، کوشیده اند. حال اینان حال کسانی است که موفق به کسب رضایت خدا شده اند.

صنف هفتم

گروه دیگر در حفظ قلب و عقل و اعضا و جوارح از گناهان و عیب ها و زشتی ها، بسنده نکرده، بلکه خود را به اعمال صالح و نیکو مشغول کرده اند. آنان نه تنها وجودشان را طاهر نگاه داشتند، بلکه آن را به زیور و زینت مستحبات نیز آراسته اند. این گروه، به حقیقت روزه رسیده و تجارتی سودمند کرده اند.

۷. نمونه هایی از روزه پیامبران و صلحاء

الف) پیامبران

یک ـ محمد صلی الله علیه و آله

چون ماه مبارک رمضان فرا می رسید، رنگ رخسار رسول خدا صلی الله علیه و آله تغییر می کرد. نماز خواندنش زیاد می شد و در دعا و درخواست از حق تعالی بسیار زاری و تضرع می کرد. حضرت در غیر ماه مبارک رمضان نیز روزه می گرفت.

ابن عباس می گوید: «پیامبر سه روز از هر ماهی روزه داشت و می فرمود: این سه روز روزه، برابر با روزه کل سال است».

دو ـ حضرت داوود علیه السلام

حضرت داوود علیه السلام همیشه یک روز در میان روزه می گرفت.

سه ـ حضرت سلیمان علیه السلام

حضرت سلیمان علیه السلام از اول ماه، سه روز و از وسط ماه سه روز و از آخر ماه نیز سه روز روزه می داشت.

چهار ـ حضرت عیسی علیه السلام

حضرت عیسی علیه السلام در همه عمرش روزه بود [بیشتر روزها را روزه بود].

ب) صحابه بزرگوار پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله

یک ـ سلمان فارسی

روزی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله از اصحاب خود پرسید: «در میان شما چه کسی در تمام عمر روزه است؟ سلمان گفت: من. یکی از حاضران ناراحت و خشمگین شد و گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله ! سلمان یک نفر ایرانی است و می خواهد بر ما قریش افتخار کند. من در بسیاری از روزها او را دیدم که غذا می خورد».

پیامبر فرمود: «صبر کن تا خودش پاسخ گوید.» سلمان گفت: «آن گونه که تو گمان کردی، نیست. من در هر ماه سه روز روزه می گیرم. در قرآن آمده است: «کسی که کار نیکی انجام دهد، ده برابر آن را به او پاداش می دهیم.» بنابراین سه روز روزه گرفتن من در هر ماه همانند روزه گرفتن در تمام ماه است».

دو ـ حمزة بن عبدالمطلب

حضرت حمزه، عموی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله که در جنگ احد و در آن شرایط سخت و خطرناک با وضع بسیار دل خراشی، به دست وحشی به شهادت رسید، روزه دار بود.

سه ـ جعفر طیار

در جنگ موته، جعفر طیار به سبب جراحت ها بر روی زمین افتاده بود. او را به زیر خیمه مجروحان آوردند، چشمش بسته بود. معلوم بود که خیلی تشنه است، ظرف آبی برایش آوردند. آرام شانه اش را تکان دادند، چشم های خود را با زحمت باز کرد. گفتند: «آب میل داری؟» گفت: «آب را تا مغرب نگه دارید. اگر زنده بودم، از این آب می خورم و اگر هم زنده نماندم، با لب تشنه به پیشگاه خداوند می روم. اکنون من روزه ام و نمی خواهم روزه ام را افطار کنم».

۸ . نمونه هایی از روزه علما و بزرگان معاصر

یک ـ امام خمینی رحمه الله

فرزند امام می گفت: «شبی در ماه رمضان من پشت بام خوابیده بودم. خانه ایشان یک خانه کوچک ۴۵ متری بود. بلند شدم، دیدم که صدا می آید و متوجه شدم که آقاست که در تاریکی در حال نماز خواندن است و دست هایش را به طرف آسمان دراز کرده و گریه می کند. برنامه عبادی ایشان این بود که در ماه رمضان، شب تا صبح نماز و دعا می خواند و بعد از نماز صبح و مقداری استراحت، صبح زود برای کارهایشان آماده بود».

دو ـ علامه طباطبایی

شهید مطهری می گوید: «علامه در ماه رمضان، روزه خود را با بوسه بر ضریح مقدس حضرت معصومه علیهاالسلام افطار می کرد. ابتدا پیاده به حرم مطهر مشرف می شد، ضریح مقدس را می بوسید؛ سپس به خانه می رفت و غذا می خورد. این ویژگی او مرا به شدت شیفته ایشان نموده است».

همچنین نقل شده ایشان شب های ماه رمضان تا صبح بیدار می ماند، مطالعه می کرد و به دعا و خواندن قرآن و نماز می پرداخت. وی شب های رمضان مقید بود که دعای سحر را با افراد خانواده بخواند و پیش از فرا رسیدن رمضان، از همسایه ها اجازه می گرفت که اگر برای سحر خواب ماندند آنها را بیدار کند.

سه ـ شهید رجایی

همسر شهید رجایی درباره ویژگی های همسر خود می گوید: «آقای رجایی واقعاً اراده عجیبی داشت. وقتی تصمیم می گرفت کاری انجام دهد، در هر شرایطی که پیش می آمد، آن را دنبال می کرد. ایشان هر پنج شنبه روزه می گرفت که گاه روزه مستحبی بود و گاهی هم قضای روزه پدر یا مادرش را به جا می آورد. مدت ها از زندگی مشترک ما گذشت تا من متوجه شدم پنج شنبه هر هفته را روزه می گیرد. او نه تنها در این باره حرفی نمی زد، بلکه به گونه ای رفتار می کرد که من فکر می کردم ناهارش را خورده و به منزل آمده است تا اینکه بعدها فهمیدم که ایشان روزهای پنج شنبه روزه مستحبی می گیرد».

۹. پیام های بهداشتی ماه مبارک رمضان

صُومُوا تَصِحُّوا

مهم ترین پیام بهداشتی ماه مبارک رمضان، کم خوری و پرهیز از زیاده روی در خوردن است. انسان روزه دار تمرین کم خوردن را از ماه رمضان آغاز می کند.

امروزه از نظر علمی ثابت شده که پرخوری هم عمر را کم می کند و هم سلامت را از انسان می گیرد، به گونه ای که منشأ بسیاری از بیماری ها را پرخوری می دانند.

از ارسطو پرسیدند: چرا کم می خوری؟ گفت: من می خورم برای اینکه بمانم و دیگران می مانند برای اینکه بخورند. بگذار زیاد بخورند. آنان که پرخورند، هم عمرشان کم است هم به معارف دسترسی ندارند.

پرخوری افزون بر گرفتن سلامت جسمی از انسان، فهم و اندیشه و شعور را از انسان می رباید. اگر انسان بخواهد به اسرار عالَم راه پیدا کند، چاره ای جز سبک بار بودنِ درون ندارد.

سلامتی، یکی از مسائل مهمی است که در تشریع حکم روزه در نظر گرفته می شود. بسیارند بیماری هایی که از روزه می توان برای درمان آنها استفاده کرد.

با روزه یک ماهه ماه رمضان، مواد اضافی و چربی های ذخیره شده بدن به مصرف می رسد. در همین مدت، بدن انسان خانه تکانی می شود و معده و دیگر اندام های گوارشی، دوران استراحت لازم را پشت سر می گذارد.

روزه دار به وسیله روزه، مواد عفونی را نابود و ریشه بیماری ها را قطع می کند. اگر قرار باشد برای از میان بردن این رسوبات از داروهای گوناگون استفاده شود، این داروها خواه و ناخواه بر بافت های سالم بدن آثار منفی خواهند داشت.

بر اثر گرسنگی، فعالیت های حیاتی و فعل و انفعالات بیولوژیکی در درون سلول ها کاهش می یابد و روزه دار رفته رفته به حالت ضعف و رخوت دچار می شود. به همین دلیل، هنگام افطار و رسیدن غذا به بدن، شوک عمومی در سراسر بدن ایجاد می شود و بر اثر تکرار این عمل در طول یک ماه، بدن فرصت مناسبی را برای رفع سم جمع شده در سلول ها پیدا می کند.

یکی از راه های مبارزه با چاقی، برنامه روزه داری است. انسان روزه دار، کالری و آب کمتری دریافت می کند و برای تأمین این کمبود، چربی های اضافه خود را می سوزاند. در نتیجه، وزن اضافی بدن از میان می رود، به شرط اینکه هنگام افطار و سحر از پرخوری پرهیز شود.

در طبّ امروز، اثر معجزه آسای «امساک» در درمان انواع بیماری ها انکارشدنی نیست و کمتر پزشکی است که در نوشته های خود، به این حقیقت اشاره ای نکرده باشد.

رضا ساعی شاهی