بررسی ویژگی های شب از دیدگاه قرآن

شب و روز براساس چرخش زمین به دور خود پدید می آیند و علمای هیئت می گویند طلوع صبح هنگامی شروع می شود که خورشید در سمت مشرق به ۱۸ درجه فاصله به افق برسد و هنگامی تاریکی شب همه جا را می پوشاند و شفق ناپدید می گردد که خورشید در سمت مغرب به همان ۱۸ درجه زیر افق برسد

شب و روز براساس چرخش زمین به دور خود پدید می‌آیند و علمای هیئت می‏گویند: طلوع صبح هنگامی شروع می‏شود که خورشید در سمت مشرق به ۱۸ درجه فاصله به افق برسد و هنگامی تاریکی شب همه جا را می‏پوشاند و شفق ناپدید می‏گردد که خورشید در سمت مغرب به همان ۱۸ درجه زیر افق برسد.دو واژه‌ لیل و نهار، به معنای ظلمت و نوری است که پشت سر هم و به خاطر مواجه بودن زمین با طلوع و غروب آفتاب در زمین پدید می‏آیند و این دو مانند سایر موجودات‏ عالم و همچنین احوال آن موجودات، دو آیت از آیات خدای سبحان هستند که دلالت بر یکتایی خدا در ربوبیت می‏کند.«وَ جَعَلْنَا اللَّیلَ وَ النَّهارَ آیتَین»‏۱

براساس آیات قرآن، شب دارای خصوصیاتی است که آن را از روز و دیگر آیات الهی، ممتاز می‌سازد. در ذیل به برخی از این موارد اشاره می‌شود:

● آرامش

از جمله اموری که بیشترین آرامش را به همراه دارد، خواب است و بهترین موقع برای خواب، شب؛ چنان‌چه خدای متعال کلام خود می‌فرماید:«وُ هوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیلَ لِباساً وَ النَّوْمَ سُباتاً» ۲ «و او کسی است که شب را برای شما لباس قرار داد و خواب را برای شما مایه‌ راحت قرار داد» انسان طبق طبیعتی که خدا در وجود او نهاده، تمایل دارد که هنگام تاریکی شب به بستر خواب رود تا خستگی‌های خود را که ناشی از فعالیت‌های روز بوده برطرف کند و نیروی از دست رفته‌ خود را بازگرداند و همین موجب می‌شود تا از این نعمت بزرگ الهی بهره گیرد و آرامش لازم را به دست آورد.«وَ مِنْ آیاتِهِ مَنامُکُمْ بِاللَّیلِ وَ النَّهار» ۳‏«واز آیات او خواب شما در شب و روز است»یکی از نیازهای انسان خواب است و خواب باید آرامش انسان را تأمین کند. هر قدر محیط خواب تاریک باشد، خواب نیز عمیق‌تر و آرام بخش‏تر است؛ چراکه خون متوجه درون بدن شده و سلول‌ها استراحت کافی را دارند؛ لذا حیوانات و گیاهان نیز هنگام تاریکی شب به خواب فرو می‏روند و هنگام صبح فعالیت خود را شروع می‏کنند. پس انسان در برابر نور و روشنایی، تمایل به تلاش دارد؛ زیرا جریان خون متوجه سطح بدن شده و سلول‌ها آماده‌ فعالیت می‏شوند، به همین جهت خواب در برابر نور چندان آرام‌بخش نیست.خدای متعال در سوره‌ انعام می‌فرماید: «وَ جَعَلَ اللَّیلَ سَکَناً» ۴«خداوند شب را مایه‌ آرامش قرار داد»امام سجاد(ع) به خدمتکاران خود دستور می‏داد که هرگز هنگام شب و قبل از طلوع فجر، حیوانات را ذبح نکنند و می‏فرمود: إنَّ اللَّهَ جَعَلَ اللَّیلَ سَکَناً لِکُلِّ شَی‏ءٍ‌: خداوند شب را برای همه چیز مایه‌ آرامش قرار داده است. اگر با بصیرت به این نعمت الهی بنگریم، می‌فهمیم که تنها خدای قادر و مهربان می‌تواند چنین وسیله‌ آرامشی را برای ما قرار دهد: «مَنْ إِلهٌ غَیرُ اللَّهِ یأْتِیکُمْ بِلَیلٍ تَسْکُنُونَ فِیهِ أَ فَلاتُبْصِرُونَ»‏ ۵«کدام معبود غیر از اللَّه است که شبی برای شما بیاورد تا در آن آرامش یابید؟ آیا نمی‏بینید؟»چنان‌چه در آیه‌ دیگر۶ این آرامش را آیت و حجت خدا نامیده بر قومی که گوش شنوا داشته باشند؛ یعنی در آن تدبر کرده و فهم و عقل خود را به کار گیرند. ۷

● پوشش

خداوند شب را به‌وسیله‌ تاریکی‌اش پرده‌ای برای پوشیدن اشیا قرار داده و آن را بر ما پوشانده تا با استفاده از آن، از سختی کارهای روزانه، آرام بگیریم و استراحت کنیم؛ چنانچه لباس، بدن انسان را می‌پوشاند.«وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیلَ لِباسا»«او کسی است که شب را برای شما لباس قرار داد»پس اینکه خداوند شب را پوشش قرار داده و روز را وسیله‌ معاش، چون وجود شب و روز در ادامه‌ زندگی دخالت کامل دارند، در نور دائم یا در ظلمت مستمر حیات میسّر نیست و استراحت و تلاش برای زندگی دو رکن تداوم حیات در روی زمین است.

● تاریکی

مساله شب و روز اختصاص به کره‌ زمین ندارد؛ بلکه سایر اجرام آسمانی نیز تاریکی و روشنی و شب و روز دارند.«وَ أَغْطَشَ لَیلَها وَ أَخْرَجَ ضُحاها» ۸ «شبش را تاریک و ظلمانی و روزش را آشکار و نورانی ساخت»خداوند شب را به آسمان نسبت داده و فرموده لَیلَها، چون با غروب خورشید، شب شروع می‌شود؛ چنان‌چه روز را نیز به آسمان نسبت داده است؛ چون آفتاب در فضا بوده و روز به واسطه‌ طلوع آفتاب پدید می‌آید.

● جانشین روز

قرآن کریم، شب و روز را جانشین یکدیگر معرفی نموده و فرموده است:«هُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً» ۹ «و او کسی است که شب و روز را جانشین یکدیگر قرار داد»امام صادق(ع) می‌فرماید: شب و روز را جانشین هم قرار داد تا آن چه را که در روز نتوانستی انجام دهی، در شب انجام دهی و آنچه را که در شب نتوانستی انجام دهی، در روز انجام دهی.

● قسم به شب

خدای متعال در چندین آیه، به شب قسم یاد کرده و این بیانگر عظمت و شگفتی‌های شب است:«وَ اللَّیلِ إِذا یغْشاها» ۱۰«قسم به شب، آن هنگام که زمین را بپوشاند»در سوره‌ شمس روز را بر شب مقدم کرده بود؛ اما در سوره‌ مبارکه‌ لیل، شب را بر روز مقدّم کرده است:«وَ اللَّیلِ إِذا یغْشی‏ وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّی‏» ۱۱«سوگند به شب در آن هنگام که (جهان را) بپوشاند و سوگند به روز هنگامی که تجلی کند.»جواب مفسران بر علت تقدّم شب بر روز این است که قبل از خلقت خورشید و زمین، عالم ظلمانی بود؛ به این معنا که شب تقدّم زمانی بر روز دارد.همچنین در سوره‌ ضحی این سوگند با وصف دیگری بیان شده است:«وَ اللَّیلِ إِذا سَجی» ۱۲«و سوگند به شب در آن هنگام که آرام گیرد»سجی وقتی با کلمه‌ لیل استعمال شود، معنای سکونت و آرامش شب را می‏دهد؛ به این معنا که ظلمت شب همه جا را فرا گرفته و آرامش خاصی بر عالم حاکم می‌شود.همچنین خداوند در یکی از آیات به شب‌های دهگانه قسم یاد کرده و فرموده: «وَ لَیالٍ عَشْرٍ» ۱۳

● و قسم به شب‌های دهگانه

مراد از شب‌های دهگانه، عبادت در آن شب‌هاست و مصداق آن را به هر معنایی تفسیری کنیم (دهه‌ اول ذی‌الحجه، دهه‌ اول محرم، دهه‌ آخر رمضان یا دهه‌ اول رمضان) اشاره به عظمت این شب‌هاست که نکره آمدن لیال بیانگر این عظمت است، نه اینکه عمومیت آن را برساند.

● شب‌های خاص و با برکت

الف. شب قدر: گرچه تمام شب‌ها به طور کلی، برخوردار از یک آرامش و منافعی برای ساکنان این عالم، به‌ویژه انسان‌ها هستند؛ اما بعضی از شب‌ها طبق آیات ۱۴ و روایات، دارای برکات و منافع بیشتری است که خدای متعال و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‌السلام براساس علم لدنّی به حقیقت و عظمت این شب‌ها اشاره کرده‌اند؛ مثل شب‌های جمعه، شب‌ قدر و.... طبق بیان قرآن، شب قدر، در بین تمام شب‌های سال، ممتاز و با برکت است که خدای منان بابرکت‌ترین هدیه‌ الهی، قرآن کریم را در این شب نازل فرموده است:«إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیلَةِ الْقَدْر وَ ما أَدْراکَ ما لَیلَةُ الْقَدْرِ لَیلَةُ الْقَدْرِ خَیرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» ۱۵«ما آن (قرآن) را در شب قدر نازل کردیم‏ و تو چه می‏دانی شب قدر چیست؟ شب قدر شبی است که از هزار ماه بهتر است‏.»شبی که قرآن در آن نازل شده، شب قدر نامیده شده و مراد از قدر، تقدیر و اندازه‏گیری است. خدای تعالی در آن شب، حوادث یک سال را تا شب قدر سال آینده مانند حیات، مرگ، رزق، سعادت و... مقدّر می‏سازد. فضیلت بعدی شب قدر این است که یکی از شب‌های ماه مبارک رمضان است؛ چراکه قرآن در این ماه نازل شده است:«شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِّلنَّاسِ وَ بَیِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَی‏ وَ الْفُرْقَانِ» ۱۶«(روزه در) ماهِ رمضان است؛ ماهی که قرآن، برای راهنمایی مردم و نشانه‏های هدایت و فرق میان حق و باطل، در آن نازل شده است‏.» همچنین در سوره‌ دخان، از شب قدر به شب مبارک تعبیر شده است:

«إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیلَةٍ مُبارَکَةٍ» ۱۷«به‌طور مسلم ما قرآن را در شبی پربرکت نازل کردیم»این شب از آن جهت مبارک خوانده شده که خداوند نعمت‌هایش را بر بندگان خود تقسیم می‏کند و برکات آن که به معنای رشد و نمو خیرات است، دوام و استمرار دارد و برای برکات آن همین کافی است که قرآن در آن شب فرستاده شده است. ب. شب‌های دهگانه: از جمله شب‌های

با فضیلت، شب‌های دهگانه است که خداوند به‌خاطر عظمت آن، به آن سوگند یاد کرده است. ۱۸ج. شب‌های میقات:میقات حضرت موسی(ع) از شب‌های مبارکی است که ایشان در این شب‌ها، مهمان خاص پروردگار متعال بودند:«وَ إِذْ واعَدْنا مُوسی‏ أَرْبَعِینَ لَیلَةً» ۱۹

«به خاطر بیاورید زمانی را که با موسی چهل شب وعده گذاشتیم»همچنین در سوره‌ أعراف می‌فرماید:

«وَ واعَدْنا مُوسی‏ ثَلاثِینَ لَیلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیلَةً» ۲۰«ما به موسی (ع) سی شب

(یک ماه تمام) مواعده کردیم، سپس با ۱۰روز دیگر آن را کامل ساختیم و وعده‌ خدا با او در ۴۰ شب پایان یافت»موسای کلیم ۴۰ شب (تمام ماه ذی‌القعده و دهه‌ اول ذی‌الحجه) با خدای متعال در کوه طور در میقات بود که تورات نیز در همان شب‌های روحانی و عبادی روی لوحی از طرف خداوند بر او نازل شد و موسی بعد از ۴۰ شبانه روز خلوت با خدای خویش، به سوی قوم خود بازگشت.

* منابع در دفتر روزنامه موجود است