دین به منزله یک امر وجودی

از دین در معنای دیگری نیز می توان سخن گفت, معنایی که امروزه در میان ما وجود ندارد, یا بسیار کم تر وجود دارد, اما «ممکن است» بتواند در آینده تحقق پیدا کند

از دین در معنای دیگری نیز می‌توان سخن گفت، معنایی که امروزه در میان ما وجود ندارد، یا بسیار کم‌تر وجود دارد، اما «ممکن است» بتواند در آینده تحقق پیدا کند. دین در این معنا، دین به منزله یک فرهنگ نیست که بخشی از شرایط اجتماعی و تاریخی باشد و فرد به طور ناخواسته به آن پرتاب شده است. دین در این معنا، یک نهاد اجتماعی یا بخشی از آداب و رسوم و سنن اجتماعی نیست. دین در این معنا، به منزله یک ایدئولوژی درصدد دفاع از پاره‌ای جهت‌گیری‌ها و مواضع مشخص سیاسی و اجتماعی نیست. دین در این معنا، به منزله متعلق شناسایی (ابژه) و موضوع مطالعه پاره‌ای از علوم نیست. دین در این معنا، دین روشنفکرانه، ‌عالمانه یا فیلسوفانه نیز نیست که در آن آگاهی دینی در زیر بار انبوهی از مفاهیم و واژه‌های روشنفکرانه، متکلمانه، فقیهانه یا فیلسوفانه مدفون شده باشد. دین در این معنا امکانی در برابر نحوه هستی آدمی، یک نحوه بودن و یک نحوه تحقق از هستی اوست که بر اساس آگاهی دینی شکل گرفته است. دین در این معنا امری وجودی‌ـ ‌وجودشناختی است.

فیلسوفان اگزیستانسیالیست حقیقت وجودی آدمی را، نه حواس و نه فاهمه، بلکه ساحت بنیادینی می‌دانند که بنیاد هم حواس و هم فاهمه و هم همه فهم‌ها و کنش‌ها و رفتارهای ماست. آنها از این ساحت بنیادین به «اگزیستانس» تعبیر می‌کنند. اگزیستانس، نحوه هستی خاص آدمی است که برخلاف نحوه وجودی سایر موجودات، می‌تواند به طرق گوناگون تحقق پذیرد. به همین دلیل می‌توان گفت اگزیستانس، یعنی نحوه هستی خاص آدمی، یک امکان است که می‌تواند به نحوه‌های گوناگونی خود را متحقق سازد.

حال با توجه به این مقدمات می‌توانیم بگوییم که انسان دینی یک نحوه تحقق آدمی در برابر سایر انحای تحقق وجود آدمی است. بنابراین، انسان دینی انسانی نیست که در دل فرهنگی که بنیان‏گذاران آن انسان دینی بوده‌اند یا در میان پاره‌ای آداب و رسوم یا نهادهایی که براساس پاره‌ای باورهای دینی شکل گرفته‌اند، پرتاب شده باشد. انسان دینی انسانی نیست که خواهان حفظ یا تغییر پاره‌ای از شرایط سیاسی و اجتماعی به کمک پاره‌ای از مفاهیم و مقولات موجود در فرهنگ دینی باشد. انسان دینی انسانی نیست که با دین مواجهه تئوریک داشته و می‌کوشد دین را ابژه و متعلق شناسایی خویش قرار داده و آن را تحت پاره‌ای از مفاهیم و مقولات تئوریک قرار دهد.

گرچه هیچ‏یک از اینها منافاتی با انسان دینی بودن ندارد اما دینی بودن آدمی به هیچ‌یک از این حوزه‌ها باز نمی‌گردد. دین انسان دینی، یک نسبت است اما این نسبت نه یک ارتباط تئوریک میان فرد و پاره‌ای از مفاهیم، مقولات و باورها و احکام است بلکه یک ارتباط وجودی میان انسان و حقیقتی است که تحت هیچ مفهوم و مقوله‌ای نمی‌گنجد. این رابطه وجودی تنها زمانی تحقق می‌پذیرد که فرد به نحوی خاص به وجود خویش تحقق بخشد و این نحوه از تحقق وجود آدمی در نهایت «آزادی» و «آگاهی» فرد صورت می‌پذیرد. یعنی فرد آزادانه این رابطه را برمی‌گزیند چرا که بدون این «انتخاب آزادانه» اساسا این رابطه وجودی میان فرد و آن حقیقت قدسی تحقق نمی‌پذیرد.

به علاوه فرد نسبت به این رابطه وجودی نحوه تحقق وجود خویش و نسبت به انتخاب خویش کاملا آگاه است لذا وی نتایج و لزم نحوه تحقق وجود خویش و رابطه خود با حقیقت هستی، یعنی نتایج و پیامدهای نحوه دینی بودن خویش را آزادانه و آگاهانه کاملا پذیراست. پذیرش این نحوه بودن خود را در اخلاق، شیوه زیستن و نحوه رویارویی با مرگ نشان می‌دهد.

باورها و اعتقاداتی که به منزله باورهای دینی برشمرده می‌شوند صرفا پاره‌ای علامت و نشانه‌اند، علائم و نشانه‌هایی که می‌توانند حقیقتی را در ما زنده کنند. اگر این حقیقت اصیل و یگانه در ما زنده شود آنگاه باورها و اعتقادات اصالت خویش را از آن حقیقت اصیل اخذ می‌نماید و اگر حضور این حقیقت اصیل در ما به واسطه آنها زنده نشود آنها مشتی کلمات فسرده و بی‌روحند که بر زبان‌ها جاری می‌شوند، بی‌آنکه حکایت‌گر حقیقتی باشند. به همین دلیل این کلمات بی‌روح و اعتقادات فسرده که صرفا لق‌لق زبان هستند در اکثر مواقع خود حجابی برای ظهور حقیقت می‌گردند.

از همین روی پاره‌ای از متفکران از «تخریب تئولوژی» یا «تخریب الهیات (خداشناسی نظری)» سخن می‌گویند، ‌یعنی نفی اعتقادات و باورهایی که ظاهرا در باب خداشناسی است اما به واقع حجاب ظهور وی گشته‌اند. از نظر این دسته از متفکران، تخریب باورهای کهن می‌تواند مقدمه‌ای برای ظهور مجدد آن یگانه حقیقت اصیل در قلب و حیات ما آدمیان باشد. به همین دلیل تخریب تئولوژی این دسته از متفکران را نباید به منزله نفی نیست انگارانه حقیقت تلقی کرد.