جنگ در فضای مجازی

شاید به هیچ اندازه واژه جنگ نرم به اندازه فضای پس از انتخابات در ادبیات سیاسی کشورمان به کار برده نشده بود واژه ای که در نقطه مقابل جنگ سخت یا استفاده از جنگ افزار به کار برده می شود

شاید به هیچ اندازه واژه جنگ نرم به اندازه فضای پس از انتخابات در ادبیات سیاسی کشورمان به کار برده نشده بود؛ واژه‌ای که در نقطه مقابل جنگ سخت یا استفاده از جنگ‌افزار به کار برده می‌شود. ابراز جنگ نرم هم طبعا با جنگ سخت متفاوت است. در آنجا که بمب و موشک ‌جای خود را به خبر و تحلیل در قالب کلی رسانه می‌دهد.

از آنجا که محیط عملیات جنگ نرم رسانه است در این حوزه حداکثر استفاده از ظرفیت رسانه‌ها به عمل می‌آید و در این قلمرو مفاهیمی مانند جنگ رسانه‌ای، فضاسازی رسانه‌ای و جنگ روانی شکل می‌گیرد. در این رویکرد، رسانه‌ها به شیوه‌های گوناگون می‌کوشند فضای ذهن گروه‌های هدف را در جهت اهداف و خواسته و طراحان عملیات روانی شکل دهند.

در عین حال مخاطب این‌گونه برنامه‌ریزی‌ها الزاما مردم کشورهای بیگانه یا نیروهای دشمن نیستند و مردم کشور خودی نیز هدف قرار می‌گیرند که از جمله نمونه‌های برجسته آن نقش رسانه‌های آمریکایی انگلیسی‌زبان، شبکه‌ها و تلویزیون‌های فارسی‌زبان مورد حمایت دولت آمریکا در مثلث افکارسازی این کشور قرار دارد که شامل رسانه‌ها، موسسات نظرسنجی بخصوص گالوپ‌ و وزارت خارجه آمریکاست.

غرب در جنگ رسانه‌ای، ایران را به عنوان یک زیرمجموعه در درون راهبردی کلان قرار داده است. در این جنگ رسانه‌ای غرب می‌کوشد شکاف‌ها در ایران را ایجاد یا فعال کند و در این چارچوب فعال‌سازی شکاف، قومیت‌ها یکی از اهداف اصلی غرب به شمار می‌رود. نکته اساسی این است که جهتگیری‌ها و اولویت‌های رسانه‌های غربی و ضدانقلاب تا پیش از حادثه ۱۱ سپتامبر و تا حدودی پس از یکی دو سال از این حادثه معطوف به تضعیف بنیادهای سیاسی نظام جمهوری اسلامی و فعال کردن شکاف‌های سیاسی در ایران بوده است، بنابراین آموزش و تشویق گروه‌ها و شبکه‌های داخلی بر ایجاد جنبش‌های اجتماعی در ایران یکی از محوری‌ترین برنامه‌های ضدانقلاب در رسانه‌های غربی است.

ایجاد شکاف دولت با نظام بین‌المللی نیز یکی دیگر از کارکردهای رسانه‌های غربی علیه ایران است. این رویکرد و تمرکز به آن در واقع ناشی از شکست تلاش‌های غرب و آمریکا در تضعیف و واژگون‌سازی جمهوری اسلامی از یک‌سو و ناتوانی در برخورد نظامی با ایران از سوی دیگر است. بعلاوه این‌که از نظر آنها سیاست‌های اعمال شده در خاورمیانه و درباره ایران، جمهوری اسلامی ایران را بیش از پیش تقویت کرده است، چنان‌که گری سیک، مشاور امنیت ملی جیمی کارتر رئیس‌جمهور اسبق آمریکا بتازگی گفته است ایران قدرت اصلی در حال ظهور در منطقه خاورمیانه است و تحولات خاورمیانه باعث افزایش قدرت راهبردی منطقه‌ای تهران شده است. به همین علت جنجال‌های رسانه‌ای در زمان حضور رئیس‌جمهور در مجمع عمومی سازمان ملل و دیگر مجامع بین‌المللی شدت می‌گیرد تا به ادعای شکاف میان دولت ایران و نظام بین‌المللی دامن زده شود. در یک نگاه اجمالی از ابتدای انقلاب تاکنون ۳ مرحله یا نقطه عطف جنگ رسانه‌ای علیه ایران قابل تفکیک است.

● رویکرد سیاسی

مرحله نخست به سال‌های اول انقلاب برمی‌گردد. در این مرحله گرچه شبکه‌های تلویزیونی ضدجمهوری اسلامی فعال هستند، اما فعال‌ترین شبکه در این دوران با توجه به امکانات آن روز رادیوست. بیشتر این رسانه‌ها که برنامه فارسی پخش می‌کردند تحت مدیریت مستقیم کشورهای غربی و آمریکا و رژیم صهیونیستی علیه جمهوری اسلامی بود. در واقع گفتمان حاکم بر برنامه‌‌های این شبکه‌ها سیاسی بود. شبکه‌های رادیویی در این دوره می‌کوشیدند با طرح مسائل سیاسی، رفتارهای سیاسی مردم ایران را متحول سازند و از این طریق ضمن تضعیف پایگاه مردمی نظام،‌ موقعیت مخالفان نظام را تقویت کنند.

● رویکرد فرهنگی سیاسی

مرحله دوم به اواخر دهه ۶۰ مربوط می‌شود. در این سال‌ها تغییری چشمگیر در کمیت و کیفیت جهتگیری‌های رسانه‌ای ضد ایرانی صورت گرفت و تعداد زیادی شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی فارسی زبان توسط ضد انقلاب با کمک‌ها و امکانات کشورهای غربی راه‌اندازی شد، شبکه‌هایی مانند ITN، NITV ، تلویزیون پارس، تلویزیون کانال یک،‌ تلویزیون تپش، شبکه آزادی و... از جمله این شبکه‌ها بودند. رویکرد گفتمانی شبکه‌های ضد ایرانی در این دوران، فرهنگی و هجمه‌های فرهنگی بود. پخش برنامه‌‌‌های مبتذل و تضعیف باورها و اعتقادهای مردم، محور اصلی فعالیت این رسانه‌ها را تشکیل می‌داد. در عین حال بزرگنمایی ضعف‌‌های داخلی ایران یا دروغ‌پردازی‌ها علیه نظام و مسوولان، پشتیبانی رسانه‌ای علیه برخی اعتراضات داخلی، در دستور کار این شبکه‌ها قرارگرفت.

● رویکرد‌ همه جانبه

مرحله سوم به نیمه دوم دهه ۷۰ به بعد برمی‌گردد. وجه مشترک این دوران، رویکرد همه‌‌جانبه سیاسی، فرهنگی و روانی علیه ایران است. رسانه‌های غربی و ضدانقلاب با توجه به تحولات سیاسی داخلی کشور انگیزه فعالیت بیشتری پیدا کردند؛ بنابراین به موازات برنامه‌های فرهنگی و تهاجم علیه اخلاق و باورهای مردم ایران، برنامه‌های سیاسی گسترده‌ای را با هدف شکاف ملت دولت و تضعیف پایگاه مردمی نظام راه‌انداختند.

دولت آمریکا در این چارچوب سرمایه‌گذاری‌های زیادی کرده است به طوری که برای هدایت این طرح بخشی در دفتر مرکز سازمان جاسوسی آمریکا (سیا)‌ ایجاد کرد؛ البته سابقه زمینه‌سازی برای جنگ نرم نه در دوران جدید که به دهه ۷۰ و در اوج جنگ سرد برمی‌گردد. در این دوران گروهی از سناتورها، مسوولان ارشد وزارت خارجه آمریکا، استادان برجسته علوم سیاسی موسسه مطالعاتی آمریکایی اینترپرایز و گروهی از مدیران باسابقه سیا و پنتاگون، کمیته بررسی تهدید بالقوه را تاسیس کردند. اعضای این گروه با منتفی دانستن جنگ سخت، تنها راه به زانو درآوردن رقیب را در جنگ نرم و فروپاشی از درون دانستند. در ایران بعد از دوم خرداد ۱۳۷۶ طرح نرم‌افزاری مورد توجه عناصر ضد انقلاب قرار گرفت و در حد امکان تلاش شد با توجه به موقعیت‌های خاص ملی، سیاسی و ایدئولوژیکی همان‌گونه که مورد تاکید و توجیه جین شارپ، یکی از دکترین‌های جنگ نرم و مبارزه بدون خشونت است،‌ اجرا شود.

● فضای مجازی و عرصه تهدید

گسترش روز افزون فناوری جدید ارتباطات در سال‌های اخیر، تمام جنبه‌های فرهنگ و حیات اجتماعی را با چالش روبه‌رو کرده است. در این میان تحولات اجتماعی و گروه‌های انسانی نیز از این امر مستثنا نشده و گروه‌های مجازی با مرزهای مختلف، جایگزین گروه‌های دارای مرزهای سخت منتهی شدند و به همین دلیل امکان مبادله هر چه بیشتر اطلاعات و پیام‌ها، منجر به کاهش و دیوارهای حذف فاصله میان گروه‌های مختلف شده است. با نفوذ فزاینده اینترنت، همچنین امکان اشتراک در تجارب گروه‌های مختلف ایجاد شد و از منظر سخت‌افزار ارتباطی، تعداد سایت‌ها و فناوری‌های وابسته به آنها نیز گسترش یافت و این مساله رد پای خود را در تمام حوزه‌های زندگی بشر برجا گذاشت. هر فرد یا جماعتی می‌تواند بخشی از این فضا را در اختیار گرفته و به نشر آرا و عقاید خود بپردازد، اما این امکان همان‌گونه که مزایای فوق‌العاده‌ای دارد معایب زیادی نیز دارد و می‌تواند همچون دیگر وسایل ارتباطی نوین، خود چالشی برای جوامع و حاکمیت‌ها باشد.

غرب در جنگ رسانه‌ای می‌کوشد شکاف‌ها در ایران را ایجاد یا فعال کند و در این چارچوب شکار قومیت‌ها یکی از اهداف اصلی غرب به شمار می‌رودهمان‌گونه که این فضا اجازه می‌دهد خبر از حالت سنتی خارج شود در یک روزنامه الکترونیک فقط تکست و تصویر نباشد و چند رسانه‌ای باشد به همان اندازه هم می‌توان در خبر دست برد و آن را از اعتبار ساقط کرد،‌ اما هنوز عنصر باورپذیری را با خود حمل می‌کند. پیام‌ها و شوخی‌های فریبنده، اخبار یا هشدارهایی دروغین و اشتباهی هستند که سعی دارند مخاطبان خود را بنا به دلایل مختلف مثلا صرف وقت‌گذرانی، شوخی و سرگرمی و تفریح یا حتی امتیازگرفتن‌‌ها یا ترور شخصیت‌ها و مشهور شدن و بر سر زبان‌ها افتادن یا شیادی فریب دهند، به طوری که مخاطبان در فضا و شرایطی قرار گیرند تا چیزی که در اصل غیرواقعی و دروغین است را حقیقی و واقعی تصور کنند و بپذیرند.

استفاده از سایت‌های اینترنتی و وبلاگ و فضاهای مجازی که بخصوص در بحبوحه ناآرامی‌ها یا تنش‌های اجتماعی سیاسی در کشورها به صورت قارچ‌گونه گسترش می‌یابند همواره مدنظر دشمن و در چارچوب جنگ روانی و سایبر قرار داشته و دارند و در چارچوب آن سعی می‌شود افکار عمومی را به رسانه‌ها و منابع بومی بی‌اعتماد کرده و به شایعات، اخبار جهت‌دار و منفی دامن زده شود.

● خبر و جنگ روانی

بررسی جایگاه خبر در رسانه‌های جهانی بویژه نقش آن در چارچوب جنگ روانی موضوعی است که بتازگی از ابعاد مختلف بررسی شده است. در طول چند سال اخیر برخی از مهم‌ترین سناریوهایی که به طور همزمان در رسانه‌های خبری و به منظور اعمال جنگ روانی علیه ایران صورت گرفت عبارتند از:

الف) سناریوهای خارجی

تهدیدآمیز بودن ایران برای ملل جهان و این که انرژی هسته‌ای ایران تهدیدی برای همه کشورهای جهان است.

▪ ارعاب و تهدید ایران با انتشار محتوای بالای رسانه‌ای درخصوص امکان حمله آمریکا یا اسرائیل به ایران

▪ دشمن‌سازی از ایران برای اعراب و ترغیب ملل عرب و مسلمانان به منظور مقابله با ایران

▪ محک زدن ایران به شیوه‌های مختلف به منظور دریافت این نکته که آیا ایران به خواست ۱+۵ درباره برنامه هسته‌ای‌اش تن می‌دهد یا خیر؟

▪ هولوکاست و پیگیری سناریوی تهدیدآمیز بودن اندیشه دولت ایران برای ملل جهان حتی فارغ از دستیابی این کشور به انرژی هسته‌ای

▪ اتصال برنامه‌ هسته‌ای ایران به کره شمالی و بهره‌گیری ایران از عملکرد هسته‌ای کره شمالی به نفع پرونده‌ هسته‌ای خود

▪ معرفی ایران به عنوان ناقض حقوق بشر و مخالف آزادی بیان

▪ زدن اتهام‌های گوناگون از قبیل تروریست بودن یا حامی تروریست بودن

▪ سعی در وانمود کردن این که مردم ایران در مخالفت خود با غرب و ارزش‌های غربی صادق نیستند و بیشتر تحت تاثیر فشارهای گروه حاکم یا گروه‌های خاص وانمود می‌کنند که با غرب مخالفند.

▪ تغییر نگرش افکار عمومی داخل نسبت به اهداف ملی و اوضاع داخلی

▪ کوشش برای نابسامان جلوه دادن اوضاع اقتصادی

▪ برجسته کردن اختلاف‌نظرهای جزیی میان مسوولان مملکت و انعکاس اغراق‌آمیز آن از طریق رسانه‌ها

▪ القای یاس و ناامیدی و ایجاد اختلاف میان مردم و مسوولان

▪ بهره‌گیری از هر رویداد، حتی مسائل عادی و طبیعی علیه جمهوری اسلامی ایران

▪ پی‌جویی مسائل به نحوی که میان مشکلات داخلی ایران و ریشه آن در اصل نظام رابطه برقرار کنند.

▪ طراحی تهدیدی با عنوان هلال شیعی

▪ تهدید نسل‌ها به گسترش تعداد و نفوذ شیعیان در منطقه تحت حمایت ایران

ب) سناریوهای داخلی

این سناریوها فعالیت‌هایی را شامل می‌شود که با مرحله جنجال‌آفرینی شروع می‌شود یا مراحل موج‌آفرینی و پس از آن ذهنیت‌سازی ادامه می‌یابد و در نهایت نیز با مرحله جریان‌سازی درباره موضوعاتی خاص تکمیل می‌شود. به برخی از این موضوعات که گاهی بعضی رسانه‌های داخلی نیز به آن دامن می‌زنند اشاره می‌شود.

- گرانی و تورم

- ناکامی در اجرای برنامه‌های توسعه اقتصادی

- ضعف زیرساخت‌های اقتصادی و عمرانی

- دغدغه‌های جوانان، زنان، دانشجویان و...

- گرایش‌های دین‌گریزی مردم بویژه جوانان

- ناتوانی دولت در مقابله با مشکلات اقتصادی مردم

- ناتوانی در تحقق اهداف انقلاب

- دعوت به تجمعات اعتراضی و برپایی تظاهرات

- ناکارآمدی سیاست خارجی

- ناکارآمدی طرح تحول اقتصادی، شتاب دولت در اجرای آن و بهره‌برداری انتخابی از آن

- و...

دشمن علاوه بر این، از دیگر تاکتیک‌های جنگ روانی علیه ایران نیز استفاده می‌کند. تحریف، ساختن یک یا چند دشمن فرضی، پاره حقیقت‌گویی، محک زدن، ادعا به جای واقعیت، اغراق، تفرقه، تاکتیک زمان‌بندی، تاکتیک قطره‌چکانی، استفاده از خبر برای تبلیغات از تاکتیک‌هایی است که دشمن در چارچوب جنگ روانی علیه کشورهای هدف ازجمله ایران استفاده می‌کند که برای مقابله با این حربه‌ها ۱ اطلاع‌رسانی و روشن کردن مردم و ۲ اطلاع‌رسانی شفاف و اعتمادسازی رسانه‌ها کارساز و مثمرثمر خواهد بود.

عباس محمدنژاد