شاهزاده تجددخواه

ایرانیان طی دو جنگ از پیشرفت دنیای غرب آگاه شدند. نخست در زمان شاه اسماعیل صفوی و پس از جنگ ایران با عثمانی در چالدران بود كه دربار صفوی به فكر افتاد كه به كمك انگلیسیان نیروهای …

ایرانیان طی دو جنگ از پیشرفت دنیای غرب آگاه شدند. نخست در زمان شاه اسماعیل صفوی و پس از جنگ ایران با عثمانی در چالدران بود كه دربار صفوی به فكر افتاد كه به كمك انگلیسیان نیروهای خود را به تجهیزات مدرن جنگی مجهز كند و دیگری جنگ ایران و روسیه در زمان فتحعلی شاه قاجار بود.

جنگ دوم را شاید بتوان به عنوان زمینه ساز مشروطه در نظر گرفت. نكته قابل توجه این است كه فردی از میان شاهزادگان و درباریان بیشتر از دیگران متوجه ضرورت تغییر شده بود و سعی در اجرای برنامه هایی داشت كه منجر به پیشرفت ایرانیان شود، هرچند بیشتر این برنامه در زمینه فنون و علوم نظامی بود.

عباس میرزا فرزند چهارم فتحعلی شاه در تاریخ ۱۴ ذیحجه سال ۱۲۰۳ هجری قمری در روستای «نوا» از توابع لاریجان به دنیا آمد. وی در سن شانزده سالگی و به سفارش آغامحمد خان قاجار به ولیعهدی برگزیده شد و در همان سال به آذربایجان رفت و حكمران آنجا شد. فتحعلی شاه برای آنكه فرزندش با امور حكمرانی و سیاست ایالتی آشنا شود میرزا عیسی فراهانی معروف به قائم مقام یا میرزابزرگ را به وزارت برمی گزیند و وی را با عباس میرزا ولیعهد خویش راهی آذربایجان می كند. عباس میرزا زمانی كه از اوضاع و احوال كشور های اروپایی و پیشرفت آنها آگاهی پیدا كرد دست به اقداماتی به ویژه در حوزه فنون نظامی زد. وی ابتدا شاهكارهای نظامی و فنون جنگی كارشناس معروف «گیلبرت» را ترجمه كرد و سپس كاپیتان «لای» فرانسوی را كه به همراه ژنرال گاردان به ایران آمده بودند، مجبور ساخت تا به سی نفر از شاگردان مدرسه نظام ایران در تهران و تبریز تعلیمات ویژه بیاموزد. از دیگر سو ولیعهد به كمك میرزاصالح شیرازی نخستین چاپخانه را در شهر تبریز دایر گردانید. ژاك موریه یك مستشار خارجی در ایران در مورد عباس میرزا و اقدامات وی در سفرنامه خود می نویسد: «شاهزاده عباس میرزا با افكار تجددخواهانه ای كه دارد می خواهد كشور ایران را طبق اسلوب و روش های اروپایی به سمت تمدن و تجدد سوق داده و وضع ادارات و نظام آذربایجان را به صورت نظام و سازمان كشور های مترقی درآورد.» در زمان عباس میرزا برای نخستین بار عده ای از جوانان برای تحصیل كه بیشتر در زمینه فنون نظامی، طب و مهندسی بود به اروپا و به ویژه انگلستان سفر كردند. عباس میرزا از سال ۱۲۱۹ زمان جنگ اول ایران با روسیه فرماندهی كل قوای ایران را به عهده گرفت.

پس از خیانت محمدخان حاكم ایروان و حمله سی سیانف ژنرال ارتش روسیه به ایران وی به ایروان لشكركشی كرد و در نبرد با نیروهای روس موفق شد كه كنترل آن منطقه را در دست بگیرد و ارتش روسیه را شكست دهد. گرچه عباس میرزا در نبردهای نخستین و با كمك نیروهایی كه تربیت كرده بود توانست پیروزی هایی به دست آورد ولی به علت حمایت نشدن از طرف دربار در تهران نتوانست این پیروزی ها را ادامه دهد و طی دو بار جنگ با روسیه و طبق قراردادهای گلستان و تركمنچای مجبور به پذیرش صلح شد و قسمت های بسیاری از ایران را نیز طبق این دو معاهده از دست داد. البته عباس میرزا پس از پذیرفتن این دو معاهده نیز به فعالیت های خود علیه روسیه ادامه داد كه می توان از این اقدامات به كشتن گریبایدوف وزیرمختار روسیه تزاری در تبریز اشاره كرد. در مدت جنگ با روسیه یك بار نیز به جان وی سوءقصد شد كه از آن جان سالم به در برد. یكی از مشكلاتی كه عباس میرزا با آن دست به گریبان بود از سوی بعضی از علما و روحانیون بود كه با روحیه تجددخواهی و اقدامات وی در این زمینه مخالف بودند و شخص ولیعهد را بی دین می دانستند. گرچه عباس میرزا به كمك قائم مقام پاره ای از این دسیسه چینی ها را بی اثر كرد ولی در زمان جنگ با روسیه از بعضی از روحانیون كه با وی مخالف بودند و فتواهای آنان بسیار ضربه خورد. عباس میرزا پس از جنگ با روسیه به خراسان رفت تا شورش هایی را كه در آن ناحیه بود سركوب كند. پس از خاموش كردن شورش های خراسان و محاصره هرات به علت بیماری مزمنی كه سالیان متمادی از آن رنج می برد ادامه نبرد را به یكی از فرماندهان خود واگذار كرد و به مشهد بازگشت. وی در شب نهم جمادی الاخر سال ۱۲۴۹ و در سن ۴۶سالگی هنگامی كه از زیارت حرم امام رضا(ع) بازمی گشت بر اثر خونریزی شدید دار فانی را وداع گفت.

منبع: عباس نجمی، عباس میرزا نایب السلطنه، ۱۳۷۵

حمید صداقت