گشایش صفحه «خانه و فرهنگ» در انسان‌شناسی و فرهنگ

روابط عمومی

شرح تصویر: نقاشی ترانه هاشم‌نیا از خانه‌ای متعلق به دهه 30 در آستارا

جهان هنوز از تحولات اساسی قرن 19 و صنعتی شدنی که همه حوزه‌ها را هدف گرفته، فارغ نشده بود که دو جنگ جهانی ویرانگر را به فاصله دو دهه، در نیمه اول قرن 20 تجربه کرد، رویدادهایی که به جهت اهمیتشان به نقطه عطفی در تاریخ تبدیل شدند. جنگ، همه چیز را ویران کرد که یکی از اساسی‌ترین آن‌ها خانه‌‎ها بودند. پس از جنگ، گذشته از تعداد بالای خانه‌هایی که می‌بایست در اسرع وقت و عموما از صفر و حتی در شهرک‌هایی کاملا جدیدساخت دوباره بنا می‌شدند، بحران‌های اقتصادی و نیز تغییرات فرهنگی- ارزشی متعاقب جنگ نیز فرآیند بازسازی را دشوارتر می‌کردند. مجموعه این شرایط باعث شد سیاست‌گذاران، متخصصان و عموم مردم به خانه فکر کنند.

این بدان معنا نیست که اندیشیدن به خانه، اتفاق جدیدی بود چرا که طی تاریخ، افراد مختلفی به آن می‌اندیشیدند و حتی قرن 19، به جهت تجربیات انسان‌های عجیبی که به عنوان مثال در انگلستان سعی داشتند بزرگترین خانه‌ها با چند صد اتاق یا در مکان‌های نامعمول و یا با معماری‌های خاص را برای خود بنا کنند، دوره جالب توجهی است اما نیمه دوم قرن 20 از آن رو اهمیت دارد که خانه، موضوعی برای اندیشه‌ورزی‌های عمومی شد. پیشتر، این شهرها، میدان‌ها و ساختمان‌های عمومی بودند که اهمیتی تام داشتند و نمود بارز آن را در اصلاحات معروف هوسمان در فرانسه می‌توان دید.

از جمله گفتمان‌هایی که مدارک واضحی از توجه ویژه‌شان به این موضوع، بلافاصله پس از جنگ وجود دارد فلسفه و مهندسی است. گروه اول، در قالب افرادی چون مارتین هایدگر آلمانی و گاستون باشلار فرانسوی، مبانی بنیادین اندیشه و هسته سخت فرهنگ را مورد واکاوی قرار داده و توجه به «درون و فضاهای درونی» را بنیان‌گذاری کردند و گروه دوم که در آن دوره از قدرتی نسبی نیز برخوردار بودند دست‌اندرکار اجرا شدند. این گروه که مهندسان، معماران و طراحان شهری نوگرا را می‌توان در آن قرار داد اعتقادی راسخ داشتند که با اصلاحات فضایی و کالبدی نظام جدید ارزش‌ها و رفتارهای مطلوب، در افراد جامعه نهادینه شده و درواقع، تغییرات فرهنگی به وجود خواهد آمد. ارائه ایده «پلان آزاد» نیز در همین راستا و با چنین استدلال‌هایی صورت گرفت.

انتظار می‌رفت متعاقب این اصلاحات کالبدی، ساختارهای فرهنگی نیز تسلیم شوند اما تجربه‌ای که در عمل روی داد، مقاومت شدید این ساختارها در برابر بخش کالبدی جدید و پافشاری‌ افراد بر تغییر دادن آن‌ها متناسب با نیازها و فرهنگ خودشان بود؛ فرهنگی که هنوز ریشه‌های بسیار زیادی در سنت‌های گذشته داشت و طبیعتا نمی‎‌توانست به یکباره از آن‌ها فاصله بگیرد. بدون شک، همین درگیری‌ها بین متخصصین و مردم عادی را نیز باید دلیل موجه دیگری برای توجه مضاعف به موضوع خانه دانست که این بار در آستانه چرخش به قرن 21 و توسط سایر گرایش‌های علوم انسانی و اجتماعی، از جمله انسان‌شناسی صورت گرفت و رفته‌رفته در دهه آغازین این قرن جدید، اولین منابع علمی‌ای که مدعی تولد رویکرد جدیدی تحت عنوان «انسان‌شناسی فضای خانگی[1]» بودند انتشار یافتند.

انسان‌شناسی فضای خانگی، شاخه‌ای از رویکرد کلان «انسان‌شناسی فرهنگی» است و معتقد است فضا و همچنین  زمان را نباید صرفا ظرف‌هایی برای شکل گرفتن فرآیندهای اجتماعی درنظر گرفت بلکه خود آنها ارزش مطالعاتی مجزایی داشته و حتی می‌توانند خودشان به عنوان فرآیندهایی اجتماعی مورد مطالعه قرار گیرند. به عبارتی دیگر، فضا ارزش آن را دارد که از حالت مسلم فرض شده بیرون آمده و تغییرات، ارزش‌ها، معانی، استفاده‌ها و ابعاد دیگر آن مورد بررسی مستقلی قرار گیرد. این رویکرد معتقد است تمام اموری که امروز در داخل خانه هستند و کاملا مسلم و بدیهی به نظر می‌رسند صرفا به دلیل نزدیک بودنشان به ما و نیز روزمرگی‌شان است وگرنه به هیچ وجه امور مسلمی نبوده و گاه بسیار مورد مناقشه هستند یا تاریخ مناقشه‌آمیزی داشته‌اند.

انسان‌شناسی فضای خانگی، به دنبال پرسش از همین بدیهیات روزمره است و درباره هر آنچه ذیل فضای خانه وجود دارد طرح مسئله می‌کند. همان طور که انسان‌شناسی شهری به هر دو رویکرد «انسان‌شناسی شهر» و «انسان‌شناسی در شهر»، نزدیک است از مجموعه کارهای موجود به نظر می‌رسد انسان‌شناسی فضای خانگی نیز در حال طی کردن چنین مسیری است. به عبارت دیگر، هم خانه و معماری و کالبد آن را از رویکرد فرهنگی و ارزش‌های ساکنان بررسی می‌کند و هم اشیاء و وسایل یا به تعبیر ادوارد هال، فضاهای نیمه‌ثابتی که در آن وجود دارند. همچنین در خصوص رویدادها، رفتارها و روابط افراد با یکدیگر درون این فضا نیز مباحث متنوعی را طرح می‌کند.

گشایش صفحه «خانه و فرهنگ» در انسان‌شناسی و فرهنگ گذشته از این بستر جهانی رویدادها و ضرورت‌های آن، به جهت موقعیت فعلی ایران نیز واجد اهمیت است. از سال‌های دهه 40 که شهرنشینی سریع در کشور اتفاق افتاد و پس از آن که با مسئله انقلاب اسلامی و هشت سال جنگ تحمیلی مواجه بودیم تاکنون، همچنان خانه، از مهم‌ترین دغدغه‌های مدیران و بسیاری از ایرانی‌هاست. اجرای پروژه «مسکن مهر» نیز گذشته از داوری‌های ارزشی متفاوتی که در خصوص آن صورت می‌گیرد، خود گواه بارزی از محوری بودن این موضوع است. با کالایی شدن روزافزون این عنصر فرهنگی و پیشی گرفتن ارزش مبادله‌ای آن بر ارزش مصرفیش، بخش عمده‌ای از درآمد ماهیانه خانوارها صرف این فاکتور شده و جابه‌جایی‌های سالیانه بسیاری را بر مستاجران و حتی مالکان مسکن تحمیل می‌کند. نوسانات بازار مسکن با رونق یا رکود اقتصادی کشور، پیوندی انکارناپذیر دارد و با وجود همه این ارتباطات تنگاتنگی که با سایر حوزه‌های فرهنگ دارد همچنان به لحاظ کیفی مورد نقدهایی جدی است. در پژوهش پیمایشی «شناخت کیفیت زندگی در شهر تهران» که سال 1392 و با هدف اولویت‌بندی مشکلات پایتخت و برای شهرداری این شهر تهیه شده، «کیفیت مسکن» (شامل نقشه و طراحی داخلی، امکانات و تاسیسات واحد مسکونی، مساحت، وسایل و مبلمان و میزان استحکام بنا) در بین جمعا 19 شاخص کیفیت زندگی، رتبه اول را دارد که به معنای بیشترین تاثیرگذاری است. این آمار و پژوهش‌های مشابه می‌توانند شواهدی از اهمیت بالای فضای خصوصی و حتی در مواردی، جایگزین شدن آن با فضای عمومی نیز باشند که تبعات و پیامدهای خاص خودش را دارد. بنابراین موضوع به جهت ملی نیز واجد اهمیتی بنیادین است.

صفحه «خانه و فرهنگ» فرصتی برای تمامی افرادی است که چه از رشته‌ها و گرایش‌های مختلف آکادمیک (علوم انسانی و اجتماعی، معماری و گرایش‌های مختلف هنر، مهندسی و...) و چه به عنوان علاقه شخصی، دغدغه خانه را دارند و درصدد فهم بهتر آن و ارتقاء موقعیت فعلیش هستند. اگر شما نیز جزء این گروه هستید و می‌توانید در یک یا چند مورد از موارد زیر، با سایت انسان‌شناسی و فرهنگ همکاری کنید حتما با ما مکاتبه نمایید:

• معرفی فضاهای خانگی و بخش‌های مختلف آن در ایران و سایر نقاط جهان
• مروری بر تغییرات فضاهای خانگی در ایران و سایر نقاط جهان از دیروز تا فردا
• تحلیل ارتباط فضاهای خانگی با فرهنگ و سبک زندگی ساکنان در ایران و سایر نقاط جهان
• مصاحبه‌های موضوعی با گروه‌های مختلف متخصص و غیرمتخصص در رابطه با موضوع خانه (ساکنان،  طراحان، سازندگان، ناظران، واسطه‌ها و...)
• تهیه آلبوم‌های عکس و گزارش‌های تصویری موضوعی با محوریت خانه و مسائل آن
• جمع‌آوری و آماده‌سازی عکس از خانه‌‎های قدیمی برای انتشار و تحلیل فرهنگی آنها
• تهیه و توضیح پلان‌های خوب خانگی به منظور مدل‌سازی
• معرفی و تحلیل نقاشی‌های موجود در حوزه خانه (نقاشی‌های افراد معروف، نقاشی‌های کودکان و...)
• تحلیل خانه در آثار ادبی و موسیقایی چون ترانه، قصه، شعر و...
• تحلیل بازنمایی خانه از خلال فیلم‌ها و انیمیشن‌ها
• معرفی منابع فارسی و غیرفارسی مناسب در حوزه فضای خانگی شامل کتاب، فیلم مستند، مجله و سایت
• ترجمه مقالات و مطالب خوب حوزه خانه به فارسی برای تقویت ادبیات این حوزه
• نقد قوانین و طرح‌های بالادستی تاثیرگذار بر حوزه خانه
• و...

گفتنی است مطالب پیشین سایت که در حوزه خانه و فرهنگ هستند نیز به تدریج به این صفحه منتقل خواهند شد. خوانندگان و علاقمندان از هم اکنون می‌توانند مطالب خود را برای منیژه غزنویان به آدرس [e-mail] ارسال کنند

آدرس صفحه خانه و فرهنگ

http://anthropology.ir/branches/home_and_culture

.

 

 

[1] Anthropology Of Domestic Space