قصه داستان

داستان, یك گونه مستقل ادبی است اما قصه, چنین نیست, بلكه قصه, بخشی – در واقع ركن اصلی از ساختمان داستان را تشكیل می دهد یعنی یكی از عناصر تشكیل دهنده ساختمان داستان در واقع اصلی ترین و محوری ترین ركن آن است

برای كسانی كه نخستین بار است كه با عنوان این مطلب رو به رو می شوند، شاید در نگاه اول، این تركیب قدری عجیب به نظر برسد. چه، اغلب عادت شده است كه تعابیر قصه و داستان، به طور جداگانه و مستقل، برای گونه هایی ویژه از ادبیات داستانی به كار رود كه هریك نیز تعریف خاص خود را دارد. حال آنكه در یك نگاه و تعریف فنی، چنین نیست، و قضیه، صورتی دیگر به خود می گیرد. به عبارت دیگر، داستان، یك گونه مستقل ادبی است؛ اما قصه، چنین نیست، بلكه قصه، بخشی – در واقع ركن اصلی- از ساختمان داستان را تشكیل می دهد. یعنی یكی از عناصر تشكیل دهنده ساختمان داستان (در واقع اصلی ترین و محوری ترین ركن آن) است. در سطرهای آینده، راجع به این موضوع، توضیحاتی كافی داده خواهد شد. اما پیش از آن، برای رفع هر گونه ابهام در مورد آنچه كه در این مقاله مورد بحث قرار می گیرد، ارائه برخی توضیحها، ضروری به نظر می رسد:

نخست اینكه: برخی از مترجمان ما، بی ذكر دلیلی موجه - شاید به تبعیت از متن اصلی – در این مورد، به جای قصه، تعبیر داستان را به كار برده اند (به جای قصه داستان، تركیب داستان قصه را به كار برده اند) – كه صحیح نیست. زیرا – همچنان كه می دانیم – قصه در اصل یك واژه عربی است. در فرهنگهای لغت عربی نیز – همانند فرهنگهای لغت فارسی خود ما – این واژه. هم به معنای عام و در واقع غیر فنی داستان به كار رفته و هم به معنی سرگذشت؛ و هم معنی ریشه و شناسانه و لغوی شده است. در معنای دوم، قصه، «بیان سخن، خبر و حال» است. از دیگر هم خانواده های قصه، یكی قصص است. به معنی «سرگذشت و تعقیب و نقل قصه».

طبرسی، ذیل آیه ۱۱۱ سوره یوسف نوشته است: «قصص خبری است كه بعضی پشت سر بعضی باشد، از اخبار گذشتگان». راغب آن را جمع دانسته است: «قصص اخباری است پی جویی و پیروی شده.» اصل قص و قصص، به معنی پی جویی است. سرگذشت را از آن رو قصص و قصه می گویند كه گوینده آن را تعقیب می كند و در پی دانستن فرجام آن است. در سوره قصص، آیه ۱۱۱ آمده است: «و قالت لاخته قصیه …»‌ «مادر موسی به خواهر او گفت: او را بجوی.» یعنی در این آیه، قص در معنی اصل آن، كه همان پی جویی است، مورد استعمال قرار گرفته است. همچنان كه در آیه ۶۴ سوره كهف، قصصا، به معنی پی جویی و پیروی كردن اثر به كار رفته است.(۱)

از مجموع این مطالب می توان به این نتیجه رسید كه ماده اصلی و ریشه كلمه قصه و هم خانواده های آن، همان ردجویی و پی گیری اثر است. این كلمه، هرگاه در ارتباط با یك ماجرا به كار رود، مراد از آن، پی گیری ماجرای مورد نظر، از نقطه شروع آن تا آنجاست كه به سرانجام روشن ارضا كننده ای برسد. به عبارت دیگر، حس كنجكاوی و انگیزه دانستن «بعدش چی شد؟»‌ شنونده یا خواننده را ارضا كند و طبیعی است كه در بیان و شرح ماجرا، وقایع، به ترتیب توالی زمانی وقوعشان (یكی پس از دیگری) مطرح شوند.

یكی از اولین كسانی كه به وجود قصه در داستان پی برده و به آن توجه خاص كرده است. ارسطو (۳۸۴ ق.م –۳۲۲ ق.م)، متفكر و منتقد نامی یونان است. او در كتاب فن شعر (بوطیقا) خود، برای تراژدی، شش جزء قایل شده است. یكی از آن شش جزء – اولین آنها – افسانه مضمون (۲) است (البته در یكی از ترجمه های این اثر، به جای تعبیر مذكور، داستان – در واقع همان قصه مورد بحث ما – ذكر شده است.(۳) مترجمی دیگر معتقد است كه اشاره ارسطو به Polt است؛ كه همان پیرنگ (طرح) داستان است.(۴) مؤلفی نیز معتقد است كه در این بحث «ارسطو»، داستان {قصه} را با پیرنگ یكی فرض كرده است و هرجا كه صحبت از داستان {قصه} می كند، پیرنگ را نیز در نظر دارد.»(۶)) آنچه با مطالعه توضیحهای ارسطو راجع به تعبیر افسانه مضمون به دست می آید این است كه او، ظاهرا، این تعبیر را گاه برای قصه تراژدی و گاه برای پیرنگ آن به كار برده است. حال آنكه امروزه، این دو مقوله از هم جدا شده و هر یك تعریفهای خاص خود را دارد. به این معنی كه قصه، اساس و ماده خامی برای پیرنگ هست؛ اما خود و همه آن نیست. به عبارت دیگر، پیرنگ داستان، مرحله ای پیچیده تر و عالیتر از قصه آن است. ارسطو، جدا از آنكه افسانه مضمون را به عنوان اولین جزء از اجزای ششگانه تراژدی نام می برد، برای آن، اهمیتی به مراتب بیش از سایر اجزاء قایل می شود. تا آنجا كه آن را روح و غایت تراژدی قلمداد می كند. «… به طوری كه در تراژدی آنچه غایت شمرده می شود، همان افعال و افسانه مضمون است. و البته، در هر امری، عمده، غایت آن امر است.(۷)»

---