آیا بیمارستان های ما ارتقا دهنده سلامت هستند

با توجه به اختصاص ۴۰ تا ۷۰ درصد از بودجه سلامت به بیمارستان ها, تغییر دیدگاه نسبت به نقش آنها در جهت تبدیل شدن به ساختارهای ارتقادهنده سلامت ضروری است

ارتقای سلامت، ماموریت جدید بیمارستان‌ها ... از دیدگاه پزشکی سنتی بیمارستان محلی است برای ارایه خدمات درمانی، در حالی که در دیدگاه‌های نوین تغییر نگرش به نقش بیمارستان و لزوم ارایه خدمات پیشگیری و ارتقای سلامت (Health Promotion) در کنار خدمات درمانی مورد تاکید قرار گرفته است. ایده ایجاد بیمارستان‌های ارتقا دهنده سلامت (Health Promoting Hospitals) بر پایه این نگرش و برای اولین بار در اجلاس جهانی ارتقای سلامت در سال ۱۹۸۶ و توسط سازمان جهانی بهداشت ارایه شد. در دیدگاه جدید، بیمارستان‌ها جزو بهترین بسترها برای ارایه خدمات ارتقای سلامت و پیشگیری هستند. از آن به بعد پنج بیانیه دیگر صادر شده که آخرین آن در سال ۲۰۰۵ و در کشور تایلند بوده است. بر اساس این بیانیه‌ها تعریف ارتقای سلامت عبارت است از توانمندسازی افراد برای افزایش کنترل روی سلامت و امکان بهبود آن. تاکید این تعاریف بر این است که سلامت در لحظه لحظه زندگی انسان‌ها مانند زمان کار، یادگیری، اوقات فراغت و ... به وجود می‌آید...

در بیانیه اتاوا پنج راهبرد اصلی برای ارتقای سلامت ارایه شده که یکی از آنها جهت‌گیری دوباره نظام‌های ارایه دهنده خدمات سلامت است

(Re-orientation of Health Services). در قسمت ارایه خدمات، مهم‌ترین قسمت بیمارستان‌ها هستند، به‌طوری که ۴۰ تا ۷۰ درصد بودجه‌های سلامت به بیمارستان‌ها اختصاص می‌یابد. به همین دلیل تغییر دیدگاه نسبت به نقش و قابلیت‌های بیمارستان‌ها جهت تبدیل شدن به ساختارهای ارتقا دهنده سلامت ضروری است.

● چرا بیمارستان؟

چند عامل باعث توجه به بیمارستان‌ها به عنوان مراکز ارتقا دهنده سلامت است. اول اینکه بیمارستان‌ها تابه‌حال در ارایه نقش خود برای تامین سلامت مردم به طور موثر عمل نکرده‌اند. برای مثال در کشور توسعه یافته‌ای مانند انگلستان، مطالعات نشان داده که کاهش میزان‌های مرگ و میر عمدتا به دلیل عوامل اجتماعی مانند بهبود سطح آموزش و بهداشت بوده و نه به دلیل خدمات پزشکی و بیمارستانی. حتی در بعضی موارد نقش بیمارستان‌ها در میزان‌های مرگ و میر افزاینده بوده است، نه کاهنده. مسئله دوم مربوط به نقش بیمارستان‌ها در نظام سلامت می‌شود. به طور سنتی بیمارستان‌ها به عنوان مراکز ارایه دهنده خدمات پیشگیری ثانویه و ثالثیه هستند و ارایه خدمات پیشگیری اولیه و ارتقای سلامت به ساختارهای دیگری سپرده شده، در حالی که شواهد فزاینده‌ای وجود دارد مبنی بر اینکه بیمارستان‌ها می‌توانند نقش چشمگیری درخدمات ارتقای سلامت داشته باشند. این نقش کاملا ثابت شده و در این مورد اجماع بین المللی وجود دارد. در کشور ما هم نقش پیشگیری‌های اولیه تقریبا فقط بر عهده سطوح محیطی در نظام شبکه بهداشتی است و بیمارستان‌ها همان نقش‌های سنتی تشخیص و درمان را ایفا می‌کنند و برنامه مشخصی برای ارایه خدمات ارتقای سلامت در بیمارستان‌ها وجود ندارد. به همین دلیل ارایه تعریفی جدید برای خدمات ارتقای سلامت در بیمارستان‌ها ضروری است.

چهار حیطه اصلی در بیمارستان‌های ارتقا دهنده سلامت شامل، ارتقای سلامت بیماران، ارتقای سلامت کارکنان، تغییر ساختار به یک ساختار ارتقادهنده سلامت و ارتقای سلامت جامعه از طریق ارتقای سلامت بیمارستان به عنوان جزیی از جامعه است. خدمات ارتقای سلامت که اثربخشی و کارایی آنها در مطالعات معتبر تایید شده، در دو دسته تقسیم‌بندی می‌شوند. دسته اول، خدمات عمومی (General) ارتقای سلامت، شامل خدمات ترک سیگار، کاهش مصرف الکل، افزایش فعالیت‌های فیزیکی و اصلاح رژیم غذایی است. دومین دسته، خدمات اختصاصی (Specific) ارتقای سلامت هستند که گروه‌های خاص بیماران را هدف قرار می‌دهند. برای مثال خدمات مربوط به پیشگیری از عوارض بیماری دیابت، آموزش بیمار آسمی، بازتوانی بیماران قلبی جزو چنین خدماتی هستند. اساس این خدمات توانمندسازی فرد جهت مدیریت شرایط خاص بیماری خود می‌باشد. شواهد با کیفیت بالا مبنی بر موثر بودن این اقدامات در مورد بیماران دیابتی، قلبی، آسم، پوکی استخوان، بیماری مزمن انسدادی ریه، سکته مغزی، سرطان‌ها، بیماران دچار اختلالات روان‌پزشکی و بیماران جراحی وجود دارد.

● نقش فراموش‌شده

وضعیت کنونی ارایه خدمات ارتقا سلامت در بیمارستان‌های کشور ما نا مشخص است. هر چند بعضی از این خدمات مانند مشاوره‌های تغذیه به طور پراکنده و در بعضی بیمارستان‌ها ارایه می‌شوند، ولی برای ارایه بسیاری از این خدمات در بیمارستان‌ها ساختار تعریف شده‌ای وجود ندارد (مانند خدمات ترک سیگار یا خدمات ارتقای سلامت برای بیماران آسمی). در عین حال زیرساخت‌های مختلف برای ارایه این خدمات مانند زیرساخت‌های انسانی، قانونی و ... تا حدی فراهم است. برای مثال، در برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، مواد ۴۸ و ۸۸ می‌توانند به عنوان بستر قانونی ارایه این خدمات مورد استناد قرار گیرند.

خدمات ارتقای سلامت دورنمای آینده خدمات بیمارستانی در نظام‌های سلامت است. شبکه بیمارستان‌های ارتقا دهنده سلامت در بدو تشکیل، در چند کشور اروپایی ایجاد و سپس گسترش فراگیر به سمت کشورهای در حال توسعه، بخصوص کشور‌های آسیایی پیدا کرد، به طوری که در حال حاضر بیش از ۱۳۰ بیمارستان عضو این شبکه هستند و در بعضی کشور‌ها برنامه‌های درازمدت برای تبدیل کل بیمارستان‌ها به بیمارستان‌های ارتقا دهنده سلامت وجود دارد. برای پیاده‌سازی این خدمات در بیمارستان‌های کشور ما نیز در ابتدا لازم است که با بررسی کامل شواهد و تجربیات جهانی و نظر صاحب‌نظران، ابعاد مختلف این مساله مانند ضرورت و فوریت ارایه این خدمات، لزوم تدوین و تصویب قوانین، استقراردهندگان خدمت، موانع استقرار در آینده، ارایه‌دهندگان، گیرندگان و ساختار ارایه خدمت مشخص و سپس الگوی مناسب برای ایجاد این بیمارستان‌ها ارایه شود.

دکتر محمد علی حیدرنیا

استادیار دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی