آثارعلامه طباطبایی

علامه طباطبایی از جمله چهره های علمی قرن اخیر است كه توانست تأثیرات عمقی بر تحقیقات اسلامی گذاشته و آثار گران سنگی از خود به جا گذارد ایشان در سه رشته از علوم اسلام تاثیرات عمده ای از خود به جا گذاشت

علامه طباطبایی از جمله چهره های علمی قرن اخیر است كه توانست تأثیرات عمقی بر تحقیقات اسلامی گذاشته و آثار گران سنگی از خود به جا گذارد. ایشان در سه رشته از علوم اسلام تاثیرات عمده ای از خود به جا گذاشت:

۱ - احیای معارف قرآن

۲ - تجدید حیات حكمت صدرایی

۳ - نگاه نو به حدیث و روایات

علامه طباطبایی برای پیشبرد اهداف خود از دو شیوه بهره گرفت و آن را مكمل استراتژی احیای خود قرار داد.

الف - تدریس و تربیت

حوزه های علوم دینی در دوره فشار قبل از شهریور ۲۰ از رونق افتاده بود، دسته ای از طلاب و علما از قم مهاجرت كرده بودند. پس از شهریور ،۲۰ حوزه علمیه و علما نفس راحتی كشیدند و با امید دوباره و شور و شوق حركت خود را آغازكردند. علامه در این فرصت به وجود آمده كار تدریس خود را در حوزه علمیه قم آغاز كرد. درس ایشان محل تجمع نسلی شد كه خواستار احیای حكمت و معارف قرآنی در حوزه ها بودند و علوم دینی بی حكمت و قرآن را ناقص می پنداشتند. علامه طباطبایی به هر سه مشرب رایج فلسفه در جهان اسلام تسلط كامل داشت و به تدریس آن می پرداخت: حكمت مشایی بوعلی را با شفا و اشارات، حكمت اشراق را با تلویحات و حكمت اشراق و حكمت صدرایی را با تدریس اسفار اربعه.علامه توانست با تدریس و تحقیق در فلسفه راهی نو بگشاید و آثار ابتكاری خود را در این زمینه چون اصول فلسفه و روش رئالیسم، تعلیقات بر اسفار و كتاب بدایه الحكمه و نهایه الحكمه بنگارد.ایشان با تربیت و تدریس توانست دوران غربت فلسفه را در حوزه های علمیه خصوصاً قم پایان بخشد. لذا امروز فلسفه جزء دروس رسمی حوزه های علمیه و نیز كتاب بدایه و نهایه جزء متون درسی حوزه ها محسوب می شود. تعداد قابل ملاحظه ای از اساتید و صاحب نظران در فلسفه در این عصر از شاگردان نسل اول و دوم یا شاگردان به واسطه علامه هستند. علامه طباطبایی را می توان جزء احیاگرانی چون وحید بهبهانی به حساب آورد.

استاد مطهری در این زمینه می نویسد:

«استاد علامه _ دام بقائه _ كه سال ها از عمر خویش را صرف تحصیل و مطالعه و تدریس فلسفه كرده اند و از روی بصیرت به آرا و نظریات فلاسفه بزرگ اسلامی از قبیل فارابی، بوعلی و شیخ اشراق و صدرالمتالهین و غیره احاطه دارند و به علاوه روی عشق فطری و ذوق طبیعی افكار محققین و فلاسفه اروپا را نیز به خوبی از نظر گذرانیده اند، در سنوات اخیر علاوه بر تدریسات فقهی و اصولی و تفسیر، یگانه مدرس حكمت الهی در حوزه علمیه هستند.»۱

ب- تالیف

قریب به ۱۰۰ اثر از علامه به جا مانده است. از مجموعه آثار قلمی ایشان این نكته برداشت می شود كه هدف مولف، ارائه تحقیق نو، بی پیرایه و پالایش شده است. این آثار ابتكاری با بیانی متقن، سنجیده و به دور از زواید است.

۱ - تفسیر و معارف قرآن

محوریت فقه در حوزه های علمیه عرصه را بر دیگر علوم اسلام تنگ كرده بود. تفسیر گفتن و مفسر بودن در چنین فضایی بسیار دشوار بود. بسیاری از بزرگان مدتی پس از شروع تفسیر، از ادامه آن صرف نظر كرده اند، زیرا فشار اطرافیان مانع از آن می شد. علامه با تالیف همراه با تدریس قرآن در حوزه علمیه قم دوران غربت قرآن را پایان داد. تفسیرالمیزان یا المیزان فی تفسیرالقرآن محصول ۲۰ سال تدریس و تحقیق است. این اثر جاویدان و محوری علامه است و دیگر آثار در راستای این دایره المعارف اسلامی محسوب می شوند. روش تفسیر قرآن به قرآن و مباحث نویی كه در آن طرح شده آن را جزء آثار ماندگار قرار می دهد.

۲- فلسفه

علامه در این زمینه نیز احیاگر بود و توانست فلسفه مطرود را دوباره به صحنه اندیشه دینی بازگردانده و با نگاهی نو آن را طرح كرده و توسعه بخشد. دو اثر فلسفی بدایه الحكمه و نهایه الحكمه محصول سال ها تدریس است كه موضوعات فلسفی را برای مبتدیان مناسب ساخته است. این كتاب در حوزه های علمیه متن درسی است.

شهید مطرح در این زمینه می نویسد:

«روشی كه معظم له آغاز كرده اند یك اقدام اساسی است و فلسفه را در ایران وارد مرحله جدیدی می كند. محصلین سابقاً اطلاعاتشان منحصر بود به آنچه در كتاب های معمولی درسی خوانده بودند ولی با آنكه چند سالی بیش از اقدامات معظم له نمی گذرد، بسیاری از محصلین حوزه علمیه قم هستند كه اطلاعات فلسفی نسبتاً جامعی دارند.»۲

• روایات

عده ای در حوزه ها معتقدند خوب است محصلین ابتدا كاملاً از اخبار و روایات اطلاع پیدا كنند سپس فلسفه بخوانند. ایشان می فرمایند: معنای این كلام همان كفاناكتاب الله است. روایات ما مشحون از مسائل عقلی، عمیق و دقیق و مستند به برهان فلسفی و عقلی است. بدون خواندن فلسفه و منطق و ادراك طریق و برهان و قیاس كه همان رشد عقلی است، چگونه می توان به این دریای عظیم روایات وارد شد و در امور اعتقادی بدون عنوان تقلید و شك، اطمینان و یقین حاصل كرد. روایات وارده از ائمه معصومین غیر از روایات وارده از اهل تسنن و غیر از روایات و اخبار در سایر مذاهب و ادیان است كه آنها همگی بسیط و قابل فهم عامه است.۳در این راستا علامه طباطبایی به شرح و تعلیق بحارالانوار اقدام كرد. ایشان به كتاب بحارالانوار مرحوم علامه مجلسی بسیار ارج می نهادند و آن را بهترین دایره المعارف شیعه از نقطه نظر جمع اخبار می دانستند و به ویژه كیفیت فصل بندی و ترتیب ابواب آن كه به نحو مطلوبی است.۴اما تعلیقات مرحوم علامه بر كتاب بحار دوام نیافت. زیرا این كار با ذوق بعضی خوش نیامد. گفتند بدون رد نظریات مجلسی فقط با شرح چاپ شود. علامه حاضر نشدند و فرمودند: در مكتب شیعه ارزش جعفربن محمدالصادق از علامه مجلسی بیشتر است و زمانی كه دایر شود به جهت بیانات و شروح علامه مجلسی، ایراد عقلی و علمی بر ائمه وارد گردد، ما حاضر نیستیم آن حضرات را به مجلسی بفروشیم.۵

• آثار مكتوب

منابع مختلفی آثار علامه را معرفی كرده اند، كاملترین آن آینه پژوهش شماره ۱۴ است.

الف - آثار منتشر شده:

---