تئاتر و موجودات ماورالطبیعه

جهان نمایش از دیرباز یکی از موثرترین امکانات بشر برای نمایش افکار و ایده هایش درباره ماهیت کائنات و کیفیت زیستن در آن بوده است

جهان نمایش از دیرباز یکی از موثرترین امکانات بشر برای نمایش افکار و ایده‌هایش درباره ماهیت کائنات و کیفیت زیستن در آن بوده ‌است. تئاتر امروزین ماحصل تلاش‌های آیینی انسان برای تسلط بر نیروهای طبیعت به‌ مدد رقص‌های نمایشی و مراسم‌ سحر و جادوی باستانی است. آیین‌هایی پرشکوه و رنگارنگ که در میان مردمان سرزمین‌های گوناگون با رقص، صورتک، لباس مبدل و گریم اجرا می‌شده‌اند. نمایش‌هایی برای شناخت و غلبه برجهانی ناشناخته که در نظر انسان پیشینی، مشحون موجودات فراانسانی و متافیزیکال بوده است.

این‌گونه مراسم که توسط شمن‌ها و رهبران مذهبی به مردم عرضه ‌می‌شدند، چه رستاخیز مردگان در مصر بوده باشند و چه آیین‌های دیتی‌رامبیک یونان، چه رقص ایندرای هندی در نبرد با مخلوقات جهنمی باشد و چه رقص اوزومه ژاپنی برای بیرون کشیدن آماتراسو از غار، همگی در یک امر وجه اشتراک دارند و آن حضور دایم ماورالطبیعه و موجودات فراانسانی است. این حضور، متناسب با بستر فرهنگی و اعتقادی سرزمینی که نمایش در آن اجرا می‌شده متنوع و متغیر بوده و شدت و ضعف می‌یابد. اقلیم‌هایی که در امر فرهنگی خود رابطه ارگانیک و قدرتمندتری با سحر و جادو و ماورالطبیعه دارند، ماحصل نمایشی‌شان هم بیشتر به این مقولات تنیده است. شاید به ‌همین علت باشد که حضور پررنگ موجودات فرازمینی را بیشتر می‌توان در تئاتر شرق، آفریقا و آمریکای‌لاتین مشاهده کرد.

نمایش آفریقا و آمریکای‌لاتین مملو از داستان‌های جادوگران، ارواح (ارواح انسانی- ارواح طبیعت)، و غیر ارگانیک‌ها (جن، پری و همزاد) و... . است. نمایش ژاپنی‌ای که از دل آیین شینتو بیرون آمده و در سرفصل اعتقادی‌اش پرستش مردگان حضوری قاطع دارد، مشحون ارواح انسانی است که درقالب تجسدی قابل رویت، سراغ زندگان آمده و متناسب با اعمال بازماندگان‌شان آنها را کیفر یا پاداش می‌دهند. حضور موجودات غیرمادی در فرهنگ ژاپنی آنچنان قدرتمند است که مجموعه وسیعی از داستان‌ها و مراسم نمایشی پیچیده را با محوریت ارواح انسانی، موجودات دوزخی (یوکای)، ارواح مرگ (شینیگامی)، شیاطین (آکوما) و... . پدید می‌آورد. نمایش درهند و مصر نیز تقریبا به همین‌گونه است. در اروپای شرقی و به خصوص کشورهایی چون رومانی و لهستان نیز می‌توان نمایش‌هایی با محوریت خون‌آشام‌ها و جادوگران را شاهد بود. ایران هم به سبب دارا بودن فرهنگی غنی از اسطوره‌ها، افسانه‌ها و آیین‌های قدرتمند سحر، جادو و باور به وجود موجودات غیرارگانیک در میان عامه مردم، مراسم‌ جادویی (زار، باطل‌السحرو...) و قصه‌های خیالی بسیاری در این خصوص دارد، هرچند در امر نمایش تنها موجودات فراانسانی نمایش‌های ایرانی را می‌توان در دیوها و غول‌ها خلاصه کرد.

اما این حضور تنها در تئاتر شرقی خلاصه نمی‌شود. اگر ریشه‌های تئاتر غربی را دنبال کنیم، به سرمنشاء اصلی این هنر که یونان باستان است، می‌رسیم و در آنجا نیز خواهیم دید که تئاتر یونانی هم، با همه تکیه و ارزشی که به اصالت انسان می‌دهد، نمی‌تواند خود را از چنگ موجودات ماورایی برهاند و نمایش‌هایش مملو از خدایان، نیمه خدایان، تیتان‌ها و... است و این حضور قدرتمند حتی در انسانی‌ترین نمایش‌ها نیز دیده می‌شود. به‌ عنوان نمونه در نمایش مده‌آ اوریپید که نمایشی است در باب انسان، عشق، خیانت و قدرت در واپسین صحنه نمایش خدایی از آسمان به زمین آمده و مده‌آی مغبون را با خود می‌برد. درحقیقت نمایش‌های یونانی نیز حتی اگر به طور مستقیم به موجودات ماورایی نپردازند، باز هم درگیر ماوراالطبیعه هستند. چه این ماوراالطبیعه خدایی نازل شده باشد، چه پیشگویی مهمی در یک معبد، چه تقدیری محکم‌شده که راه گریزی از آن نیست (ادیپ شهریار).

حضور موجودات فراطبیعی در نمایش، البته تنها به دوران پیشاتئاتری و دوران ابتدایی اندیشه بشری، محدود نمی‌شود. درحقیقت تئاتر تا همین یک سده اخیر همیشه مشحون فراواقعیت و درگیر متافیزیک بوده است و معجزات و پدیده‌های غیرمرسوم درتئاتر به صحنه می‌رفته‌اند. از تئاترهای اخلاقی قرون وسطایی گرفته، تا نمایش‌های شکسپیری. تئاتر اروپایی، نه‌تنها ماوراالطبیعه را پس نمی‌زند که می‌توان تلفیقی موزون و مرسوم را در بدنه تئاتر غربی از انسان و فراانسان شاهد بود. قرن بیستم و رشد سرسام‌آور تکنولوژی و ماده‌محوری پررنگ این دوره، تئاتر را تا حدودی از مقولات غیرواقعی تهی می‌کند. در حقیقت اندیشه مدرن، ابژه‌محوری خاص پدیدارشناسانه خود را به تئاتر نیز حقنه کرده و تئاتر مدرن، تنها مواجهه انسان می‌شود با ابژه. اما این فاصله و دوری چندان هم نمی‌پاید چراکه در چند دهه اخیر و با رجعت دوباره به اندیشه‌های پیشینی و سنت‌های فراموش‌شده و رشد محیرالعقول اندیشه‌های متافیزیکال- از سنن پاگانی گرفته تا مذاهب شرقی- از نو شاهد شکل‌گیری داستان‌های فراواقع و ورود قدرتمندشان به عرصه تئاتر، تلویزیون، کتاب و سینما هستیم.

آینا قطبی‌یعقوبی