شوک به جهان امروز

نگاهی به کتاب دکترین شوک نوشته نائومی کلاین

«مشهودترین و موثرترین چهره چپ در آمریکای شمالی... کسی که دارای همان جایگاهی است که هوارد زین و نوام چامسکی، ۳۰ سال قبل در دست خود داشتند.» هفته‌نامه نیویورکر

از جهان معاصر خود چه می‌دانید؟ از روابط بین جهان چه می‌دانید؟ از استعمار، شرکت‌های چندملیتی، اقتصاد چه می‌دانید؟ انتشارات مک‌میلان در چهار سپتامبر سال ۲۰۰۷ کتابی از نائومی کلاین، نویسنده و محقق برجسته چپگرای کانادایی منتشر کرد، تا به خوانندگان خود کمک کند به جواب این سوال‌ها برسند و دیدگاهی متکی بر آگاهی بر اندیشه‌های خود داشته باشند. کتاب همانند یک بمب در جهان تفکر غرید. در فاصله‌ای کوتاه به بیست‌وهشت زبان ترجمه شد. عنوان پرفروش‌ترین کتاب نیویورک‌تایمز را از آن خود کرد و سپس در سطح جهان لقب پرفروش‌ترین کتاب آن دوره را گرفت. کتاب در سال ۲۰۰۹ برنده جایزه پنجاه هزار پوندی دانشگاه واروویک برای نوشتن شد.

در ایران کتاب توسط شهابی و نبوی، دو مترجم تحصیلکرده اقتصاد از شهر لندن افتاد، تا به عنوان چهارمین جلد مجموعه «پشت پرده مخملین» منتشر بشود. سه جلد قبلی این مجموعه، «اعترافات یک جنایتکار اقتصادی» نوشته جان پرکینز، «به من دروغ نگو: گزارش‌هایی تاریخ ساز – جلد اول» جمع‌آوری و تدوین جان پیلجر و «اربابان جدید جهان» نوشته جان پیلجر بودند، و جلد پنجم این مجموعه هم «نیکوکاران خبیث» نوشته هاجون چنگ در دست ترجمه است. کل این مجموعه یک هدف مشخص دارد: استعمار نو را به خواننده ایرانی بشناساند و در این راه به ترجمه بعضی از مهم‌ترین کتاب‌های تفکربرانگیز جهان غرب دست زده‌اند: کتاب‌هایی که با تحلیل‌های شوک‌ برانگیز خود، چشم فارسی‌زبان‌ها را به جهان پیرامون‌شان بازتر می‌کنند. که ما واقعا در کجا زندگی می‌کنیم؟‌ که واقعا در جهان فرهنگ، اقتصاد، سیاست و روابط خارجی ملل چه می‌گذرد؟ که شرکت‌های چندملیتی واقعا چه کاری انجام می‌دهند؟

بحث «دکترین شوک» بر حول یک محور اصلی می‌گردد: مباحث بازار آزاد که توسط برنده نوبل اقتصاد میلتون فریدمن مطرح شده و توسط مکتب اقتصادی دانشگاه شیکاگو در جهان بسط داده شده است. کتاب هم‌چنین به توضیح و تفسیرِ استفاده از شوک و شکنجه در سطح جوامع گوناگون جهان (از کشورهای صنعتی تا جوامع رو به رشد تا جوامع عقب‌مانده) برای پیشبرد مقاصد اقتصادی می‌پردازد. کتاب معتقد است که یکی از روش‌های غالب جهان امروز برای تحمیل خواسته‌های خود به مردم یک کشور،‌ یک قاره یا بخشی از جهان، استفاده از شوک است. آن‌ها با واقعه‌ای هولناک (مثل یک توفان بزرگ، سونامی، جنگ، کودتا و غیره) جامعه‌ای را در تمام سطوح خود به شوک فرو می‌برند و در فاصله‌ای کوتاه، نظرات و خواسته‌های خود را به مردم این بخش جهان تحمیل می‌کنند، بدون آنکه به آنان فرصت مقابله یا اندیشه را داده باشند.

خیره‌کنندگی کتاب در تئوری و نظریه‌اش نیست، بلکه در مثال‌های جامع و کاملی است که می‌زند. این اثر مفصل، از داخل آمریکا و در روزهای پس از توفان کاترینا از دل ایالت‌های جنوبی شروع شده، به مسئله شکنجه، پاک‌سازی روحی‌ روانی و شوک‌درمانی می‌پردازد – برای بررسی این پدیده شوم در دل خاک کانادا سراغ شهروندی می‌رود که ناخواسته قربانی آزمایش‌های سیا بوده – و بعد قدم به قدم جهان را در قرن بیستم و بیست‌ویکم دنبال می‌کند، از شیلی زیرنظر دیکتاتوری سیاه پینوشه تا هر کشور دیگری که قابل تصور باشد: عراق،‌ انگلستان، روسیه، آمریکا، آرژانتین، برزیل، آفریقای جنوبی، چین، لهستان، سونامی، فلسطین و... کتاب خواننده‌اش را با چشم‌های شوکه قدم به قدم پیش می‌راند تا با چارچوب‌های استعماری شرکت‌های چندملیتی آشنا بشود.

پشت جلد کتاب نوشته شده: «خواندن این کتاب به تمام کسانی که در کشورمان ایران در معرض آموزش‌های اقتصاد قرار دارند اکیدا توصیه می‌شود.» شاید به‌نظر این یکی شوخی برسد، یا جمله‌ای صرفا تبلیغاتی، که ناشر برای جلب‌توجه نوشته است. اما وقتی کتاب را کنار گذاشته باشید، می‌توانید خود بر این جمله قضاوت کنید. خواندن کتاب برای خواننده کار ساده‌ای نیست. باید با انبوهی حقایق شوک‌آور روبه‌رو شود. باید بارها کتاب را ببندد و به‌ فکر فرو رود و سرانجام می‌تواند با استفاده از منابع معرفی شده، به کنکاش این مسئله بپردازد که کلاین درست می‌گوید یا خالی بافته. نائومی کلاین خود نویسنده‌ای کاوشگر است. این مدل نوشتن، عمر چندان زیادی ندارد، چون متکی بر فن‌آوری‌های روز برای یافتن اطلاعات در سطحی بسیار گسترده است. هنر اصلی نویسنده در آن است که از دل این سیلاب اطلاعات، بتوانند چارچوب‌هایی مشخص را بیرون بکشد و جلوی چشمان بیننده خود قرار بدهد. کلاین به هنر دست یافته است و توانسته نظریه‌ای را در سطح کشورهایی از پنج قاره جلوی چشمان خواننده خود بگذارد و حالا فرصت قضاوت برای خواننده موجود است،‌ تا بر نظریه و اطلاعات موجود در کتاب، دست تایید بگذارد یا با دیده شک به آن‌ها نگاه کند، اما با تمام این‌ها، «دکترین شوک» کتابی‌است که باید امتحان کرد و از تجربه آن جهان معاصر را آموخت.

سیدمصطفی رضیئی