حكایت همچنان باقی است

به برگه ثبت حقوق كپی‌رایت یك اثر هنری باید فیش هزینه پرداخت حق ثبت الصاق شده باشد و تمام گزینه‌های خالی برگه ثبت نیز با خودكار مشكی یا آبی پر شده باشد هر چند رنگ خودكار فرقی نمی‌كند ولی تعداد خانه‌‌های خالی مفهوم پیگیری دریافت چنین فرمی را توجیه می‌كند.

بدون توجه به هزینه نه چندان زیاد فیش درخواستی اداره ثبت اهمیت ثبت اثر برای پدید‌آورنده واضح و مبرهن است. البته برای ثبت اثر، اطلاعات مفصل شخصی هم نیاز است و بعد از سپری كردن مراحل تشریفات اداری مزایای بسیاری برای صاحب اثر به همراه خواهد داشت كه مهم‌ترین آن سند معتبر تملك یا همان اثر خلق شده محسوب می‌شود.

تصویر فوق تنها یك اشاره است به آنچه كه در كشورهای ملزم به ثبت اثر هنری مربوط می‌شود بنابراین بدون جنبه درون مرزی فقط در تعاریف و مستندات فراملی تعریف شده باب شروع فعالیت جدید داخلی هم نمی‌تواند باشد.

هر چند در سال ۱۹۸۹ "سادن رابرت" در یك نشریه اقتصادی عنوان كرد: هر چند مصرف كالاهای فرهنگی، رقابتی است و اغلب گفته می‌شود كه "حس ملی" به عنوان فایده حاصل از این كالاها، كل جامعه را در بر می‌گیرد در كنار آن مطالعات نشان داده است كه به اعتقاد مردم، فرهنگ و هنر معرف غرور ملی است و نقش مهمی در تفاهم ملی و ارزشیابی اجتماعی ایفا می‌كند. اما نوع برداشت خصوصی هر ملتی از توجه به حقوق اثر هنری منوط به وابستگی‌های داخلی آن می‌شود.

پیوستن ایران به قانون كپی‌رایت و نبود توجه به لزوم حقوق آثار هنری به ویژه در عرصه‌ هنرهای تجسمی تنها بخشی از فرمول تكمیل قواعد و قوانین مدنی ایران را تعریف نمی‌كند چه مفاهیمی چون اقتصاد فرهنگ و سیاست‌های فرهنگی را جهت تبیین رفتار تولید‌كنندگان یا مصرف‌كنندگان در هر یك از حوزه‌های هنر تبیین و مدل‌سازی می‌كند.

مبحث كهنه پرداختن به حقوق آثار هنری به ویژه هنرهای تجسمی در سیستم بروكراتیك اداری و تصمیم‌ساز دولتی در حد تطبیق و تطابق اصل و فرع قوانین موجود و یا قابل تزریق از سیستم فرامرزی در ورق‌های اداری بالا و پائین شده است.

در رفتاری مبتنی بر سود‌رسانی به سیستم فراگیر مردمی اولین اصل اعتماد طرف علاقه‌مند به مشاركت مورد توجه است اما رفتار مسلم بر نحوه نگهداری آثار هنری در ایران به گونه‌ای طی طریق كرده است كه هیچ هنرمندی با تكیه بر حس اعتماد متقابل از سیستم اجرائی پیش نمی‌رود.

تاریخ متعارف و معاصر نیز به بررسی مسئله "چرائی" نبود چنین مرجعی چه در مقام قانونگذار چه به عنوان حمایت كننده از حقوق پدید‌آورنده اثر هنری هیچگونه توجهی مبذول نداشته كه مصداق آن نبودن سر فصلی در قانون اساسی است؛ بر مبنای توجه به حقوق آثار تجسمی، مرجع ثبت اثر و معرفی مرجعی جهت رسیدگی به مسائل حقوقی آن. چه در اداره دادگستری نیز در فهرست كتابچه كارشناسان حقوقی برای نمونه حتی یك كارشناس جهت بررسی مسائل حقوقی آثار تجسمی به چشم نمی‌خورد تا آنجا كه مسئول ثبت كارشناسان این مركز نیز معتقد است تاكنون نیازی به داشتن كارشناسان حقوقی در عرصه‌ هنرهای تجسمی احساس نشده است.

از ثبت قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب سال ۱۳۴۸ نه تنها قانونی جهت ثبت حقوقی آثار هنری به ویژه هنرهای تجسمی مسبوق سابقه نبوده كه هیچگونه تلاشی جهت الحاق به قانون كپی‌رایت بین‌المللی صورت نگرفته است كه شاید دلیل آن صورت نگرفتن فعالیت خلاق مستقل اما منطبق با مقتضیات مادی زمانه در حدود ایران است. به طور كلی امروزه نگاه مستقیم دولتها به "اقتصاد فرهنگ" معطوف است؛ از شروع بررسی‌های آن از ۳۰ سال پیش كه شاید به زعم بسیاری حتی تجربه‌های ناهماهنگی نیز پشت سر گذاشته باشد ولی به هر شكل همیشه تأمین كننده مالی فعالیت‌های فرهنگی و هنری دولت‌ها بوده‌‌اند. در تنها قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان ایران، مصوب دی‌ماه ۱۳۴۸ چنین آمده است:

●مقررات كیفری درباره مطبوعات؛

مؤلفین و مخترعین

طبق قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۱/۱۰/۱۳۴۸ و ماده ۱ آن از نظر این قانون به مؤلف و مصنف و هنرمند "پدید‌آورنده" و به آنچه از راه دانش یا هنر و یا ابتكار آنان پدید می‌آید بدون در نظر گرفتن طریقه یا روشی كه در بیان، ظهور و یا ایجاد آن به كار رفته "اثر" اطلاق می‌شود.

طبق ماده ۲ این قانون نیز آثار مورد حمایت این قانون به شرح زیر است:

۱- كتاب و رساله و جزوه و نمایشنامه و هر نوشته دیگر علمی، فنی، ادبی و هنری.

۲- شعر و ترانه و سرود و تصنیف كه به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.

۳- اثر سمعی و بصری به منظور اجراء در صحنه‌های نمایش یا پرده سینما یا پخش از رادیو یا تلویزیون كه به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.

۴- اثر موسیقی كه به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.

۵- نقاشی و تصویر و طرح و نقش و نقشه جغرافیایی ابتكاری و نوشته‌ها و خط‌های تزئینی و هر گونه اثر تزئینی و اثر تجسمی كه به هر طریق و روش به صورت ساده یا تركیبی به وجود آمده باشد.

۶- هر گونه پیكره (مجسمه)

۷- اثر معماری از قبیل طرح و نقشه ساختمان.

۸- اثر عكاسی كه با روش ابتكاری و ابداع پدید آمده باشد.

۹- اثر ابتكاری مربوط به هنرهای دستی یا صنعتی و نقشه قالی و گلیم.

۱۰- اثر ابتكاری كه برپایه فرهنگ عامه (فولكلور) یا میراث فرهنگی و هنر ملی پدید آمده باشد.

۱۱- اثر فنی كه جنبه ابداع و ابتكار داشته باشد.

۱۲- هر گونه اثر مبتكرانه دیگر كه از تركیب چند اثر از اثرهای نامبرده در این فصل پدید آمده باشد.

در فصل دوم قانون مذكور حقوق پدیدآورنده نیز به تفصیل آمده است و طبق ماده سه آن حقوق پدید آورنده شامل حق انحصاری نشر و پخش و عرضه و اجرای اثر و حق بهره‌برداری مادی و معنوی از نام و اثر اوست.

در ماده چهارم نیز ذكر شده است حقوق معنوی پدیدآورنده محدود به زمان و مكان نیست و غیرقابل انتقال است و طبق ماده پنجم آن نیز پدیدآورنده آثار مورد حمایت این قانون می‌تواند استفاده ازحقوق مادی خود را در كلیه موارد از جمله موارد زیر به غیر واگذار كند:

۱- تهیه فیلم‌های سینمایی و تلویزیونی و مانند آن.

۲- نمایش صحنه‌ای مانند تئاتر و باله و نمایش‌های دیگر.

۳- ضبط تصویری یا صوتی اثر بر روی صحنه یا نوار یا هر وسیله دیگر.

۴- پخش از رادیو و تلویزیون و وسائل دیگر.

۵- ترجمه و نشر و تكثیر و عرضه اثر از راه چاپ و نقاشی و عكاسی و گراور و كلیشه و قالب‌ریزی و مانند آن.

۶- استفاده از اثر در كارهای علمی و ادبی و صنعتی و هنری و تبلیغاتی.

۷- بكار بردن اثر در فراهم كردن یا پدید آوردن آثار دیگری كه در ماده دوم این قانون درج شده است.

در ماده ششم قانون مذكور تصریح شده است: اثری كه باهمكاری دو یا چند پدید‌آورنده به وجود آمده باشد و كار یكایك آنان جدا و متمایز نباشد اثر مشترك نامیده می‌شود و حقوق ناشی از آن حق مشاع پدیدآورندگان است. طبق ماده هفت نیز نقل از اثرهایی كه انتشار یافته است و استناد به آنها به مقاصد ادبی و عملی و فنی و آموزشی و تربیتی و به صورت انتقاد و تقریط با ذكر مأخذ در حدود متعارف مجاز است.

مطابق تبصره این ماده واحده ذكر مأخذ در مورد جزوه‌هایی كه برای تدریس در مؤسسات آموزشی توسط معلمان آنها تهیه و تكثیر می‌شود الزامی نیست مشروط بر اینكه جنبه انتفاعی نداشته باشد.

در ماده هشت نیز ذكر شده است: كتابخانه‌های عمومی و مؤسسات جمع‌آوری نشریات و مؤسسات علمی و آموزشی كه به صورت غیر انتفاعی اداره می‌شوند می‌توانند طبق آئین‌نامه‌ای كه به تصویب هیأت وزیران خواهد رسید از آثار مورد حمایت این قانون از راه عكس‌برداری یا طرق مشابه آن به میزان مورد نیاز و متناسب با فعالیت خود نسخه‌برداری كنند.

در ماده نه آمده است: وزارت اطلاعات می‌تواند آثاری را كه قبل از تصویب این قانون پخش كرده و یا انتشار داده است پس از تصویب این قانون نیز كماكان مورد استفاده قرار دهد.

طبقه ماده ده نیز وزارت آموزش و پرورش می‌تواند كتاب‌های درسی را كه قبل از تصویب این قانون به موجب قانون كتاب‌های درسی چاپ و منتشر كرده است كماكان مورد استفاده قرار دهد. و در ماده ۱۱ نسخه برداری از آثار مورد حمایت این قانون مذكور در بند یك از ماده دو ضبط برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی فقط در صورتی كه برای استفاده شخصی و غیر انتفاعی باشد مجاز است.

فصل سوم این قانون نیز با محوریت مدت حمایت از حق پدید آورنده و دیگر حمایت‌های قانونی تعریف شده و در ماده دوازدهم نیز چنین عنوان شده است: مدت استفاده از حقوق مادی پدید‌آورنده موضوع این قانون كه به موجب وصایت یا وراثت مستقل می‌شود از تاریخ مرگ پدیدآورنده سی‌سال است و اگر وارثی وجود نداشته باشد یا بر اثر وصایت به كسی منتقل نشده باشد برای همان مدت به منظور استفاده عمومی در اختیار وزارت فرهنگ و هنر قرار خواهد گرفت.

طبق تبصره این ماده واحده مدت حمایت اثر مشترك موضوع بند ۶ این قانون ۳۰ سال بعد از فوت آخرین پدید‌آورنده خواهد بود.

در ماده ۱۳ نیز آمده است حقوق مادی آثاری كه در نتیجه سفارش پدید می‌آید تا سی سال از تاریخ پدید آمدن اثر متعلق به سفارش دهنده است مگر آنكه برای مدت كمتر یا ترتیب محدودتری توافق شده باشد. و طبق تبصره آن پاداش و جایزه نقدی و امتیازاتی كه در مسابقات علمی و هنری و ادبی طبق شرایط مسابقه به آثار مورد حمایت این قانون موضوع این ماده تعلق می‌گیرد متعلق به پدیدآورنده خواهد بود.

براساس ماده ۱۴ نیز انتقال گیرنده حق پدیدآورنده می‌تواند تا سی‌سال پس از واگذاری از این حق استفاده كند مگر اینكه برای مدت كمتر توافق شده باشد.

در ماده ۱۵ این قانون نیز ذكر شده است در مورد مواد ۱۳ و ۱۴ پس از انقضاء مدت‌های مندرج در آن مواد استفاده از حق مذكور در صورت حیات پدیدآورنده متعلق به خود او و در غیر این صورت تابع ترتیب مقرر در ماده ۱۲ خواهد بود.

ثمانه قدرخان‌