نگاهی نثر به دوره ی مشروطه

از ادبیات مشروطه

نهضت مشروطه خواهان ایران در چهاردهم مرداد ماه ۱۲۸۵ به پیروزی رسید و بر تمامی بخش‌های جامعه تاثیر گذاشت و ادبیات فارسی را چنان دستخوش تغییر و تحول کرد که امروزه در طبقه‌بندی سبک‌ها و دوره‌های ادبی، دوره‌ای مستقل با عنوان «ادبیات مشروطه» قابل مطالعه و تحقیق است.

از آغاز سلطنت ناصرالدین شاه تا پدید آمدن مشروطیت در ایران شصت سال سپری گشت. در این دوره شصت ساله هیچ تحول سیاسی و اجتماعی و ادبی خاصی درون مرزهای ایران مجال ظهور نیافت اما در سال‌های قبل از وقوع مشروطه نثر فارسی که از زمان قائم مقام فراهانی سامانی یافته بود و تا حدودی از پیچیدگی فاصله گرفته بود شاهد تحولاتی بود و به سمت سادگی، روانی و پرهیز از به کار بردن لغات دشوار پیش رفت. درون مایه ی نثر نیز که در سال‌های نزدیک به انقلاب مشروطه آزادی و آزادی‌‌خواهی، سنت شکنی و تجددخواهی بود و در این دوره با لحنی آرامتر ادامه یافت. بنابراین در یک تقسیم‌بندی می‌توان ادب مشروطه را در فاصله سال‌های ۱۲۸۵ تا ۱۳۰۰ از نظر گذراند و انواع ادبی موجود در نثر این دوره مشروطه را بدین شرح طبقه‌بندی کرد:

۱) روزنامه‌نویسی و طنزنگاری

به سبب حساسیت‌ فضای سیاسی در سال‌های اول مشروطه، کمتر نویسنده‌ای دست به کار نوشتن کتاب می‌زد و اکثر آنها مطالب خود را در قالب مقاله در روزنامه‌ها منتشر می‌کردند. روزنامه‌های بی‌شماری در این دوره انتشار یافتند که در آنها بیشتر مطالب سیاسی، اجتماعی و بعضاً علمی منتشر می‌شد که جنبه ی اطلاع‌رسانی داشت. برخی از این روزنامه‌ها علاوه بر اخبار و مقالات سیاسی، پاره‌ای از اشعار و آثار ادبی را نیز درج می‌کردند.

از روزنامه‌های مهم ادبی این سال‌ها می‌توان «صور اسرافیل» را نام برد که با مدیریت جهانگیرخان شیرازی و میرزا قاسم خان تبریزی در تهران منتشر شد و با مقالات دهخدا به شهرت رسید.

از دیگر نشریه‌های مهم این دوره «نسیم شمال» به مدیریت و نویسندگی سید اشرف‌الدین حسینی گیلانی است که سراسر منظوم بوده و با لحنی طنزآمیز همه چیز و همه کس را مورد انتقاد قرار می‌دهد.

مجله ی بهار که ظاهراً نخستین نشریه ی کاملاً ادبی محسوب می‌شود در سال‌های مشروطه به وسیله ی میرزا یوسف خان اعتصام منتشر شد و پس از آن دو مجله ی «دانشکده» و «نوبهار» که از جمله مهمترین نشریات سال‌های مشروطه به‌شمار می‌آیند با مدیریت ملک‌الشعرای بهار به عرصه ظهور رسیدند.

به طور کلی روزنامه‌نویسی و طنزنگاری در دوران مشروطه با ویژگی‌هایی چون ساده‌نویسی، نوگرایی‌ و تجدخواهی و آزادی طلبی و با هدف تاثیر بر عوام گسترش یافت و یکی از انواع ادبی نشر مشروطه را تشکیل داد.

۲) رمان نویسی

رمان‌نویسی به شیوه جدید در ادبیات کلاسیک فارسی سابقه‌ای ندارد و این نوع ادبی نیز محصول یک قرن گذشته است. پیش از انقلاب مشروطه، نویسندگان ایرانی نوشتن رمان به مفهوم امروزی را از طریق ترجمه رمان‌های تاریخی غربی آموختند و نوشتن رمان‌هایی شبیه به آنها را آغاز کردند.

در عصر مشروطه بیشترین رویکرد نویسندگان به رمان‌های تاریخی بود؛ چرا که از سویی نوعی باستان‌گرایی و روحیه ی کاوشگرانه در شناخت هویت گذشته میان آنها حاکم بود و از سوی دیگر، به دلیل اوضاع سیاسی نوشتن رمان تاریخی خطر کمتری در بر داشت از این رو اهتمام به نگارش رمان تاریخی و رمان های اجتماعی سطحی در قیاس با کار پرخطر روزنامه‌نویسی یا نوشتن رمان سیاسی توام با امنیت تلقی می‌شد و چنین است که در دوره مورد بحث ما نیز جز تعدادی رمان تاریخی رمان دیگری نوشته نشد.

به این ترتیب از میان رمان‌نویسان مطرح و آثار آنها در دوره ی مشروطه می‌توان به این افراد اشاره کرد:

محمدباقر میرزا خسروی (۱۲۶۶-۱۳۲۸ق) که رمان شمس و طغرا را در سه جلد تالیف کرد که این اثر در میان رمان‌های تاریخی صدر مشروطه از نظر زبان و مضمون بی‌نظیر است. نویسنده در نگارش این رمان با پیروی از نثرنویسان قدیم مصرع‌ها یا بیت‌هایی را به مناسبت موضوع در نثر خود گنجانده که به ملاحت و زیبایی اثر او افزوده است. او چند اثر دیگر نیز دارد که هیچ یک به ارزش و اهمیت رمان مفصل او نرسیده است.

میرزاحسن خان بدیع (۱۲۵۱-۱۳۱۶ش) از دیگر رمان‌نویسان عصر مشروطه است و دو اثر مشهور او شمس‌الدین و قمر و داستان باستان در این سال‌ها انتشار یافتند. او در نوشتن رمان‌هایش نثری ساده و روان داشت که به نثر روزنامه‌ای مشروطه نزدیک است.

عبدالحسن صنعتی زاده کرمانی (متولد ۱۳۱۳ق) با نوشتن دو رمان دام گستران یا انتقام خواهان فروک و داستان مانی نقاش به شهرت رسید که البته برخی از محققان در انتساب این آثار به او تردید کرده‌‌اند.

یکی از ضعف‌های تکنیکی در اغلب داستان‌های دوران مشروطه، حضور راوی سوم شخص در بعضی صحنه‌های داستان و سخن گفتن او با خواننده است که امروزه کاربردی ندارد.

لازم به ذکر است که اکثر نویسندگان این دوره داستان را برای رغبت عوام می‌نوشتند و دید جدی نسبت به ادبیات داستانی جدید نداشتند.

۳) نمایشنامه نویسی

نمایشنامه‌‌نویسی نوع ادبی جدید به شمار می‌رود و در ادب کهن ایران به شیوه غربی سابقه‌ای ندارد. در دوره ناصرالدین شاه رفت‌وآمد ایرانیان به اروپا به نحوی چشمگیر افزایش یافت و تعدادی از ایرانیان هنردوست به محافل هنری و ادبی اروپایی راه یافتند و با چگونگی کار آنها از جمله اجزای نمایشنامه آشنا شدند و پس از بازگشت به ایران از یک سو به ترجمه و اجرای نمایشنامه‌های اروپایی پرداختند و از سویی دیگر بعضی از بازی‌های فکاهی را نگاشتند و به نمایش گذاشتند.

اولین کسی که در ایران به نوشتن نمایشنامه‌ فارسی پرداخت میرزا آقا تبریزی بود که سه نمایشنامه ی کوتاه تالیف کرد این سه نمایشنامه به سبب انتشار بخشی از آنها درصدر مشروطه تنها نمونه ادبیات نمایشی در این دوره محسوب می‌شود، روایت این نمایشنامه‌ها از طریق گفت‌وگو صورت می‌گیرد و زبان آنها مانند نثر داستانی قبل از مشروطه ساده، روان، بی تکلف و عوام فهم است.

۴) ترجمه

فن ترجمه از عوامل موثر در رشد آگاهی و تحول اندیشه ی ایرانیان در سال‌های قبل از مشروطه بود بسیاری از تحولات فرهنگی و تغییرات اجتماعی و دستیابی نویسندگان به تکنیک‌های داستان‌نویسی و نمایشنامه‌نویسی و رویکرد آنها به نگارش رمان از طریق مطالعه ی آثار ترجمه شده به دست آمد. ترجمه ی آثار اروپایی در ایران با ایجاد چاپخانه در زمان فتحعلی شاه آغاز شد و در کنار گونه‌های دیگر ادبی به مرور گسترش یافت.

از مهمترین آثار ترجمه شده در این دوره (دوره ی مشروطه) ترجمه ی سرگذشت حاجی بابای اصفهانی است که چاپ و انتشار آن در این زمان صورت گرفت. مترجم این رمان میرزا حبیب اصفهانی در ترجمه ی این کتاب مهارت و چیره‌دستی بی‌مانندی از خود نشان داد و در این زمینه می‌توان گفت که متن فارسی حاجی بابا، متن فرانسوی آن را در خود هضم کرده و از آن فراتر رفته است.

۵) تحقیقات ادبی و تاریخی

تحقیقات ادبی و تاریخی در محدوده تاریخی مشروطه به علت اشتغال اهل قلم به روزنامه‌نویسی و سیاست جاذبه‌ای نداشت و جز «تاریخ بیداری ایرانیان» تالیف ناظم‌الاسلام، اثر درخوری پدید نیامد.

▪ خاتمه:

در یک نگاه کلی به نثر این دوره باید بر این نکته تأکید کرد که تمامی انواع ادبی نثر مشروطه به سمت ساده‌نویسی، روانی و عوام فهم بودن سوق یافت و آزادی‌خواهی، سنت‌شکنی، قانون‌خواهی، تجددطلبی توجه به اهمیت و نقش مطبوعات از خصوصیات درونمایه ی این آثار محسوب می‌شود.

لیلا اکبر زاده

دانشجوی کارشناسی بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز

مشخصات منابع و مراجع:

۱. ادبیات معاصر: ادوار نثر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، دکتر هرمز رحیمیان، تهران: انتشارات سمت.

۲. پیشگامان نقد ادبی در ایران، دکتر محمد دهقانی، تهران: نشر سخن.