قیمت كاپیتولاسیون

حق قضاوت كنسولی اگرچه نوعی امتیاز سیاسی مرسوم بین دولتهای ماقبل قرن بیستم بود، اما تصویب آن در سال ۱۳۴۳ توسط دولت و مجلس ایران خبر از یك واپسگرایی غیرقابل قبول داشت. درحالی‌كه رضاشاه پس از به‌سلطنت‌رسیدن موضع نسبتا محكمی در قبال كاپیتولاسیون گرفت، فرزندش برای گرفتن یك وام تسلیحاتی حاضر به احیاء كاپیتولاسیون گردید و در این راه از بركناركردن نخست‌وزیران غیرفعال هم ابائی نداشت! رای موافق مجلس با اكثریت نسبی انجام شد و رئیس و برخی از نمایندگان غیبت را بر حضور در آن مجلس ترجیح دادند و با بهانه‌های مختلف برای معالجه یا مسافرت! سعی كردند دامان خودشان را از ننگ امضاءكردن قرارداد مذكور مصون نگاه‌دارند.

تصویب لایحه كاپیتولاسیون در ایران یكی از مهمترین زمینه‌های شكل‌گیری انقلاب‌اسلامی و پیدایش مقاومت سیاسی علیه شاه بود و شاید بتوان گفت همه‌چیز از آنجا شروع شد. امریكا حق نامشروع و نامألوفی را از ملت ایران گرفت كه باعث شد چندسال بعد تمامی منافع و حقوق خود را در ایران از دست بدهد. مقاله زیر كاپیتولاسیون را در تاریخ معاصر ایران به اختصار بازگو می‌كند.

سابقه كاپیتولاسیون در ایران به اواخر قرن شانزدهم میلادی (۱۵۹۸.م) از طریق انگلستان بازمی‌گردد كه برادران شرلی در نتیجه مذاكرات شاه‌عباس یكم و انگلستان به سرپرستی هیاتی متشكل از بیست‌وشش اروپایی به ایران آمدند.[i]

شاه‌عباس به اتباع كشور انگلستان و سایر مسیحیان آزادی رفت‌وآمد به ایران و توقف در كشور را اعطا كرد، با این قید كه جان و مال و مذهب آنان در امان باشد و ضمنا پادشاه ایران متعهد گردید هر‌گونه مساعدت به مسیحیان بنماید تا آنان مراسم مذهبی خود را در كمال اطمینان و آزادی و به‌طورآشكار انجام دهند و به هر نوع تجارتی كه مایل باشند اشتغال ورزند.[ii]

در سال ۱۷۰۸.م لوئی چهاردهم همزمان با تصمیم شاه‌سلطان‌حسین صفوی مبنی بر تصرف مسقط نماینده‌ای به ایران فرستاد.[iii] نماینده فرانسه با دادن وعده كمك كشتی‌های فرانسوی به دربار ایران، معاهده‌ای را امضاء نمود. هدف اصلی فرانسویها بازرگانی با ایران بود. سلطان‌حسین در این معاهده به كلیه مسیحیان كاتولیك حق ساختن كلیسا و اجرای آداب و مراسم مذهبی در سراسر ایران داد و نیز مقرر گردید نمایندگان سیاسی و كنسولهای فرانسه از مصونیت برخوردار باشند و از معافیت گمركی استفاده كنند.

پس از بازگشت نماینده، از كشتی‌های فرانسوی خبری نشد و سلطان‌حسین در سال ۱۷۱۵.م محمدرضابیگ را به فرانسه فرستاد تا معاهده را تكمیل و امضاء نماید. به موجب این معاهده تكمیلی، به ایرانیان اجازه تجارت در فرانسه و تاسیس كنسولگری در مارسی داده شد. اما محمدرضابیگ به علت دست‌نیافتن به موفقیت در ماموریت، در بین راه خودكشی نمود. در سال ۱۷۲۲.م كه سلطان‌حسین گرفتار افغانها بود، با هدف كمك‌گرفتن از فرانسویان طی فرمانی به پادری (Paderi شخصی یونانی‌الاصل كه قبلا مترجم سفارت فرانسه در استانبول بود و با محمدرضابیگ به فرانسه رفته و سپس به اصفهان آمد.) قرارداد ۱۷۱۵ را تصویب نمود اما شورای نیابت سلطنت فرانسه پس از اطلاع از این موضوع، ضمن عزل پادری از مقام مترجمی سفارت، ورود او را به خاك فرانسه ممنوع ساخت.[iv] در نتیجه هیچ كمكی از طرف فرانسه صورت نگرفت و دولت فرانسه هیچ‌گاه از امتیازات معاهداتش با ایران استفاده نكرد؛ زیرا ازیك‌طرف آشوبها و درگیریهای داخلی فرانسه به انقلاب منجر گردید و ازطرف‌دیگر سلسله صفویه نیز منقرض شد و فرانسویان برای مدتها ایران را ترك كردند.

پس از دوره دوم جنگهای ایران و روسیه در زمان پادشاهی فتحعلی‌شاه قاجار و شكست ایران در این جنگها، به علت ضعف بنیه نظامی عباس‌میرزا و خیانت برخی دولتمردان، در تاریخ بیست‌ودوم فوریه ۱۸۲۸.م/ پنجم شعبان ۱۲۴۳.ق عهدنامه تركمانچای با تلاش انگلستان بر ایران تحمیل گردید یكی از مفاد این معاهده ــ كه میرزامسعود انصاری[v] آن را از زبان فرانسه به فارسی ترجمه كرد ــ قضاوت كنسولی یا اعطای حق كاپیتولاسیون به دولت روسیه بود.[vi]

این معاهده باعث شد بعدها دولتهای خارجی برای اتباع خود حق كاپیتولاسیون را به‌دست آورند. برخی از این دول در انعقاد قرارداد رسما از كاپیتولاسیون نام برده‌اند و برخی با ذكر شرط دولت كاملهٔ‌الوداد صاحب این امتیاز شده‌اند.

لغو اعطای كاپیتولاسیون به روسیه طی عهدنامه تركمانچای، دو سال قبل از كودتای رضاخان (۱۲۹۷.ش) طی تصویب‌نامه‌ای به اطلاع عموم رسانده شد. اما الغای عملی این امتیاز را باید در عهدنامه مودت بین دو كشور ایران و شوروی در بیست‌وششم فوریه ۱۹۲۱ جستجو كرد كه طی آن كلیه امتیازاتی كه رژیم قبل شوروی از ایران گرفته بود، لغو گردید.[vii]

پس از روی‌كارآمدن رضاشاه و انقراض سلسله قاجار در سال ۱۳۰۶.ش، وی طی فرمانی خطاب به مستوفی‌الممالك، رئیس‌الوزرای وقت، كاپیتولاسیون را لغو نمود و دو هفته پس از آن ــ در نوزدهم اردیبهشت ــ وزارت‌خارجه ایران به كلیه نمایندگی‌های سیاسی و خارجی در ایران اطلاع داد كه معاهدات مربوط به حقوق قضاوت كنسولها ملغی و بی‌اثر گردیده و پس از انقضای مدت یك‌سال دیگر هیچگونه حقی در این خصوص به خارجیان داده نخواهد شد.[viii]

پس از روی‌كارآمدن رضاشاه، در طی یك‌سال قانون دادگاههای جدیدالتاسیس و نیز قوانین حقوقی و جزایی به تصویب رسیدند و در نوزدهم اردیبهشت ۱۳۰۷.ش/ دهم می ۱۹۲۸ (یك قرن پس از انعقاد عهدنامه تركمانچای) كاپیتولاسیون در ایران ملغی گردید.[ix] الغای كاپیتولاسیون به فرمان رضاشاه كه با اهداف خاص و جهت بهره‌برداری داخلی صورت گرفت سالها به‌عنوان یكی از بزرگترین دستاوردهای سلسله پهلوی مورد تعریف و تمجید واقع شد و حتی به جهت الغای آن جشن گرفته و شادی نیز نمودند.

پس از شهریور ۱۳۲۰.ش و سقوط رضاشاه، فرزندش محمدرضا قدرت را در دست گرفت. در سالهای ۱۳۲۱ و ۱۳۲۲.ش تعدادی از مستشاران نظامی امریكایی به خدمت دولت ایران درآمدند كه شمار آنها در دوره نخست‌وزیری مصدق به چندهزار نفر رسید. تعدادی از این مستشاران، مستشار فنی بودند و قراردادشان هرسال تمدید می‌شد. این مستشاران امریكایی وظیفه سازماندهی ارتش ایران را برعهده داشتند و ارتش ایران درواقع زیر نفوذ این مستشاران امریكایی فعالیت می‌كرد.

در اسفند ۱۳۳۷.ش یك قرارداد دفاعی دوجانبه میان ایران و امریكا امضاء گردید. پنج‌ماه بعد دولت امریكا مساله وضعیت حقوقی نیروهای خود در ایران را با مقامات ایران در میان گذاشت.[x] مقامات ایران از سال ۱۳۳۸ تا ۱۳۴۰ از جواب‌دادن طفره می‌رفتند.[xi] با نخست‌وزیری علی امینی، دولت كٍنِدی مساله اعطای مصونیت به مستشاران نظامی را درخواست نمود.[xii] ازآنجاكه علی امینی نیز از دادن جواب به امریكاییها طفره می‌رفت، پس از مسافرت شاه به امریكا (۱/۴/۱۳۴۱) به پیشنهاد امریكا عُلَم جانشین وی شد. تقریبا یك‌ماه‌ونیم پس از تصویب رفراندوم انقلاب شاه و مردم (۶/۱۱/۱۳۴۱)، دولت علم به درخواست امریكا برای اعطای مصونیت به مستشاران پاسخ داد.[xiii] البته یك‌سال طول كشید تا این جوابیه برای دولت امریكا ارسال گردید. این مساله درواقع ترس دولت وقت ایران از اعطای این امتیاز را نشان می‌دهد.

در تاریخ سیزدهم مهر ۱۳۴۲ دولت علم برای تصویب طرح اعطای مصونیت، لایحه خاصی را تهیه كرد و به مجلس ارائه داد. این مصوبه از طریق یادداشت ۸۲۹۶ وزارت‌خارجه ایران در تاریخ بیست‌وششم آبان ۱۳۴۲ به اطلاع سفارت امریكا رسید.[xiv]

پی‌نوشتها

[i]ــ راجر سیوری، ایران عصر صفوی، ترجمه: كامبیز عزیزی، تهران، چ اول، ۱۳۷۲، ص۱۰۵؛ عبدالرضا هوشنگ‌مهدوی، تاریخ روابط خارجی ایران (از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ ‌دوم جهانی)، تهران، امیركبیر، ۱۳۷۵، ص۶۴

[ii]ــ مسعود اسداللهی، احیای كاپیتولاسیون و پیامدهای آن، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چ اول، ۱۳۷۳، ص۲۸

[iii]ــ عبدالرضا هوشنگ‌مهدوی، همان، صص۱۳۶ــ۱۳۵

[iv]ــ عبدالرضا هوشنگ‌مهدوی، همان، صص۱۳۸ــ۱۳۷

[v]ــ وی مترجم زبان فرانسه در دربار فتحعلی‌شاه بود.

[vi]ــ سعید نفیسی، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران، ج ۲، تهران، اختران شمال، چ نهم، ۱۳۷۲، ص۲۷۰

[vii]ــ علی‌اصغر شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، سوره، چ پنجم، ۱۳۷۴، ص۶۱۴؛ عبدالرضا هوشنگ‌مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی (۱۳۰۰ تا ۱۳۵۷)، تهران، البرز، چاپ اول، ۱۳۷۳، ص۳۷۰

[viii]ــ عبدالرضا هوشنگ‌مهدوی، تاریخ روابط خارجی ایران، همان، ص۳۸۳

[ix]ــ همان.

[x]ــ یادداشت ۲۹۹ مورخ بیست‌وهفتم آذر ۱۳۴۲ سفارت امریكا به دولت ایران:

طبق برداشت سفارت، عبارت «اعضای هیات مستشاری امریكا در ایران» دربرگیرنده پرسنل نظامی و غیرنظامی امریكایی عضو وزارت امریكا و بستگانشان كه اهل خانه آنها باشند و در ایران برطبق قراردادها و توافقهای بین دو طرف مستقر هستند می‌باشد. عبدالرضا هوشنگ‌مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی (۱۳۰۰ تا ۱۳۵۷)، همان، ص۲۰۴

[xi]ــ روزنامه اطلاعات ۱۴/۶/۱۳۶۷

[xii]ــ یادداشت ۴۲۳ سفارت امریكا نهم مارس ۱۹۶۲.م و (دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، اسناد لانه جاسوسی، ج۷۱، تهران مركز نشر اسناد لانه جاسوسی، زمستان ۱۳۶۷، ص۳)

[xiii]ــ یادداشت ۸۸۰۰، ۲۰ اسفند ۱۳۴۱. و (اسناد لانه جاسوسی، ج۷۱، ص۵

[xiv]ــ اسكندر دلدم، حاجی واشنگتن، تهران، امین، ۱۳۶۸، ص۳۶۵

[xv]ــ جیمز. ا. بیل. شیر و عقاب، ترجمه: فروزنده برلیان، تهران، فاخته، چ اول، ۱۳۷۱، ص۲۲۱

[xvi]ــ همان، ص۳۰۹

[xvii]ــ دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، اسناد لانه جاسوسی، ج۷۲، تهران، مركز نشر اسناد لانه جاسوسی، بهار ۱۳۷۰، ص۳۰

[xviii]ــ اسناد لانه جاسوسی، ج۷۱، صص۱۸ــ۱۶

[xix]ــ همان، ص۳۰

[xx]ــ همان، ص۴۰

[xxi]ــ اسناد لانه جاسوسی، ج۷۲، ص۱۱۰

[xxii]ــ روزنامه ندای ایران نوین، ش۷۵، چهارشنبه ۲۲ مهرماه ۱۳۴۳. و (اطلاعات ش۱۱۵۱۳، چهارشنبه ۲۲/۷/۱۳۴۳)

[xxiii]ــ در این دوره مجلس بیست‌ویكم شورای ملی صدوهشتاد نماینده داشت حدودا یكصدوچهل نماینده از حزب ایران نوین بودند و حزب مردم در اقلیت بود.

[xxiv]ــ عبدالرضا هوشنگ‌مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی (۱۳۰۰ تا ۱۳۵۷)، همان، ص۳۱۳