طرح بهشت درچارچوب دار

آیا می دانید طرح فرش زیر پایتان چه نام دارد

فرش ایرانی را می‌توان از نظر طرح و نقش به دو گروه کلی تقسیم کرد، فرش‌هایی با طرح هندسی و فرش‌هایی با نقوش منحنی که به نام فرش‌های گلدار هم شناخته می‌شوند.

● طرح‌های هندسی

تمام فرش‌های این گروه با خطوط افقی، عمودی و موربی که در اندازه‌های مختلف و نقش‌های تکرار شونده در سراسر فرش قرار می‌گیرند تزئین می‌شوند. این قالی‌ها توسط ایل‌های چادرنشین بافته می‌شود که هر یک نقوش و موتیف‌های خاص خود را دارند. یک روش مهم تشخیص این که فرش مورد نظر حاصل دست چه ایلی و در چه منطقه‌ای است، از طریق همین نقوش ویژه میسر می‌شود.

● طرح‌های منحنی

یک خصوصیت برجسته قالی ایرانی، نقش‌های پیچیده و نمادین آن است که همواره متخصصان و هنردوستان را در سراسر جهان به تحسین واداشته است. عده بسیاری عقیده دارند که نقش قالی ایرانی بر خلاف آنچه تصور می‌شود نمادین یا سمبولیک نیست، بلکه بازتاب آن احساس قرابت و نزدیکی است که فرد ایرانی نسبت به محیط اطراف خود و نقش‌های موجود در طبیعت در خود داشته است.

طبیعت، بزرگ‌ترین منبع الهام طراحان فرش بوده است. گاهی نیز بعضی طراحان نقوشی از فرهنگ‌های دیگر چون چین و عربستان را در طرح‌های خود وارد کرده‌اند. طراحی فرش در ایران از سابقه‌ای چندین صد ساله برخوردار است که با نقوش نزدیک به طبیعت درخت، گل، پرنده و ابر اجرا می‌شده است و این اشکال با عبور از هر نسل به تدریج ساده و انتزاعی شده و در عین حال به پیچیدگی نقوش آن افزوده گشته است. یک شکل عمده در فرش ایرانی بخصوص در انواع بزرگ‌تر آن، طرح لچکی یا استفاده از یک قاب بیضی یا گاهی متمایل به لوزی در مرکز است که نقش‌ها در دور و میان آن قرار می‌گیرند و به آن ترنج می‌گویند.

طی سالیان، پژوهشگران هنر و متخصصان قالیبافی و هنرهای دستی در زمینه طبقه‌بندی طرح‌ها و نقوش قالی ایرانی به کوشش‌هایی دست زده‌اند و آنها را به ۱۷ گروه اصلی تقسیم کرده‌اند که البته هر یک دارای طرح فرعی است. این ۱۷ گروه از این قرارند:

▪ طرح ابنیه باستانی: در این طرح، نقوش با الهام از کاشیکاری، ساختار و اشکال هندسی بناها به وجود می‌آیند. از نقش‌های اصلی این سبک، چندین طرح فرعی حاصل شده که از بین آنها می‌توان به طرح‌های تخت جمشید، طاق بستان، طاق کسری (ایوان مدائن) و طرح جدیدتر زیر خاکی را نام برد.

▪ طرح شاه‌عباسی: شاه‌عباس صفوی ازجمله شخصیت‌های تاثیرگذار در هنر ایران به شمار می‌رود و طرح شاه‌عباسی نیز با گل زنبق درشت و معروفش که گل شاه‌عباسی نامیده می‌شود ازجمله طرح‌های محبوب زمان او به شمار می‌رود. در فرش‌هایی با این نقوش، گل شاه‌عباسی با برگ‌ها و گل‌ها جلوه می‌کند. ازجمله طرح‌های فرعی این طرح می‌توان به شیخ صفی، درخت، حیوان، شاه‌عباسی مزین و لچک ترنج اشاره کرد.

▪ طرح اسلیمی یا مارپیچ: عنصر اصلی این طرح، شاخه‌های مارپیچی هستند که با گل و برگ احاطه شده و انشعاب‌های آن به نقوش اسلیمی ختم می‌شوند. معروف‌ترین اسلیمی‌ها، اسلیمی دهن‌اژدر است. در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به ۲ بخش متقارن منشعب می‌گردد و به صورت دهان اژدها نشان داده می‌شود و روی ساقه شاخه‌ها جوانه‌هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که بیشتر این جوانه‌ها را اسلیم می‌نامند. شاید کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد، می‌دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است.

این طرح به دلیل تغییرات و دخل و تصرف‌ها به گروه‌های فرعی بسیار تقسیم شده است. مانند اسلیمی، اسلیمی‌بندی، اسلیمی شکسته، اسلیمی دهان‌اژدر، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی ترنجدار و اسلیمی ماری.

▪ طرح افشان: در طرح‌های افشان، نقوش معمولا از یک نوع (مثلا گل یا پرنده) بوده و به یکدیگر متصل هستند. قلم طراح در طول اجرای طرح‌های افشان از ابتدا تا انتها روی کاغذ باقی می‌ماند و طرح در هیچ نقطه‌ای قطع نمی‌شود.تنها در جاهایی که شاخ و برگ‌ها در زمینه پخش و پراکنده می‌شوند، طرح از هم گشوده می‌شود. طرح‌های ختایی افشان، دسته گل افشان، طرح حیوانی افشان و ترنج افشان ازجمله طرح‌های فرعی این طرح هستند.

نکته: طی سالیان، پژوهشگران هنر و متخصصان قالیبافی و هنرهای دستی در زمینه طبقه‌بندی طرح‌ها و نقوش قالی ایرانی به کوشش‌هایی دست زده‌اند و آنها را به ۱۷ گروه اصلی تقسیم کرده‌اند

▪ طرح تزئینی: بعضی از این طرح‌ها شبیه نقش بافته‌های مناطق مرزی کشورهای همسایه با ایران است و گاهی به نام آنها شهرت یافته است. تحقیقات فراوان نشان می‌دهد که بعضی از آنها در واقع ایرانی هستند و توسط همسایگان ایران الگوبرداری شده‌اند. بعضی از این طرح‌های مشهور عبارتند از طرح افغانی، طرح قفقازی و گوبلن.

▪ طرح‌بندی (بندبندی): هنگامی که یک بخش کوچک از طرح تکرار شود و در طول و عرض قالی نقشی پیوسته ایجاد کند، نقش حاصل، طرح‌بندی نامیده می‌شود. در زیر مجموعه طرح‌بندی گروه‌های متعددی وجود دارند که ازجمله می‌توان به بندی مستوفی، بندی شکسته، بندی کتیبه، بندی ورامین، بندی درختی، بندی مجلسی، بندی بختیاری و بندی خشتی اشاره کرد.

▪ طرح بوته: اساس این طرح، موتیف سرو خمیده (بوته) است که از قدیمی‌ترین نقوش ایران و هند است. در قالی ایران، این طرح شکل‌ها و اندازه‌های متعددی می‌یابد. بعضی از طرح‌های فرعی مشهور بوته عبارتند از: بته (بوته) جقه، بوته سرابند، بوته خرقه‌ای، بوته قلمدان اصفهان، بوته سنندجی و بوته افشاری.

▪ طرح درختی: هرچند استفاده از شاخه‌های ساده و انتزاعی در طراحی قالی ایرانی بسیار معمول است، اما نقوش درختی به خاطر شباهت مشخص خود به فرم‌های طبیعی از آن متمایز است. در میان شاخه‌های فرعی این طرح می‌توان به درخت و حیوان، درخت گلدانی و بید مجنون اشاره کرد.

▪ طرح شکارگاه: درست مانند طرح درختی، حیوانات موجود در این طرح هم بسیار نزدیک به طبیعت ترسیم می‌شوند. طرح‌های فرعی آن شامل شکارگاه خشتی، شکارگاه لچکی و شکارگاه افشان هستند.

▪ طرح قابی یا خشتی: اساس این طرح استفاده از قاب‌های متعددی است که در هر یک تصویر مستقلی وجود دارد که می‌تواند تکراری یا تک باشد. ازجمله طرح‌های فرعی آن می‌توان به خشتی مارپیچ و خشتی ستونی اشاره کرد.

▪ طرح گل‌فرنگ (گل اروپایی): این طرح در اصل ترکیب‌بندی‌هایی با نقوش اصیل ایرانی است که در آنها گل سرخ با رنگ‌های تیره و روشن وجود داشت و بعدها به خاطر طبیعت‌گرا بودن به طرح اروپایی یا فرنگی مشهور شد. ازجمله زیرگروه‌های این طرح می‌توان طرح گل بیجار، گل مستوفی، گل خشتی، دسته گل و گل و مرغ را نام برد.

▪ ترکمن یا بخارا: طرح فرش‌های ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط در ردیف طرح‌های ایلی و خاص مردم کوچ‌نشین است که به طور ذهنی و بدون نقشه بافته می‌شود. ترکمنی قاب یمونی، ترکمنی شانه‌ای، ترکمنی غزال گز (چشم آهو)، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی و ترکمنی قاشقی، طرح‌های فرعی این طرح را تشکیل می‌دهند.

▪ طرح گلدانی: در این طرح، گلدان در اندازه‌های مختلف به کار برده می‌شود. ممکن است یک گلدان بزرگ تمام قالی را بپوشاند یا نقش گلدان‌های کوچک در سراسر فرش تکرار شود. این طرح زیر مجموعه بزرگی دارد که گلدان ختایی، گلدان دو طرفه، گلدان محرابی، گلدان افشان، گلدان حاجی خانم و گلدان لچک ترنجی از آن جمله‌اند.

▪ طرح ماهی درهم: هرچند این طرح توسط طراحان امروزی بسیار متنوع و غنی شده است، اما نقش آن در اصل محصول خلاقیت چادرنشینانی است که آن را حفظ کرده‌اند. این طرح برای اولین بار در بیرجند بافته شد و طرح آن به‌زودی از محبوبیت فراوانی برخوردار شده و تا شهرهای دوری چون همدان و آذربایجان نیز رواج یافت و در هر ناحیه خصوصیات خاصی پیدا کرد. از این رو طرح ماهی درهم تنوع زیادی دارد که ماهی کردستان، ماهی ریز، ماهی فراهان از آن جمله‌اند.

▪ طرح محرابی یا سجاده‌ای: این طرح با زمینه ساده، ستون‌ها و شمعدان‌هایی در دو طرف و نقوش گل و گیاه اجرا می‌شود. طرح‌های فرعی آن شامل محرابی گلدان و ستون‌دار، محراب و منظره و محراب و شمعدان است.

▪ طرح محرمات: این نام به طرحی اطلاق می‌شود که به شکل نوارهایی در طول قالی اجرا می‌شود. هر نوار دارای نقش‌ها و رنگ‌های خاص خودش است.این طرح در بعضی از مناطق ایران طرح قلمدانی نامیده می‌شود. زیر مجموعه آن شامل قلمدانی افشان، گل ریز (با پس زمینه تک‌رنگ) و بوته (با رنگ‌های متعدد پس‌زمینه).

▪ طرح مرکب: علاوه بر طرح‌های اصیل و اورژینال، طرح‌ها در گذر زمان با یکدیگر ترکیب شده و طرح‌های ترکیبی از به هم پیوستن ۲ یا چند طرح اصلی به وجود آمده‌اند.

مجله اینترنتی فریا