دستاوردهای ایران در سال جهانی نجوم

پایان سال جهانی نجوم

سال ۲۰۰۹ میلادی از سوی اتحادیه جهانی نجوم (IAU) و سازمان علمی، فرهنگی و هنری ملل متحد (UNESCO) و با تایید مجمع عمومی سازمان ملل متحد به نام سال جهانی نجوم نامگذاری شده بود.

براساس بیانیه نامگذاری این سال، اهداف ویژه‌ای در طرح سال جهانی نجوم که از آن به ۲۰۰۹ IYA یاد می‌شود، مطرح شده بود که اعضا باید برای تحقق آن تلاش می‌کردند. تعداد زیادی از کشورها از ابتدای مطرح شدن آن به این طرح پیوستند. در ایران نیز جنب و جوش فراوانی در این خصوص به چشم می‌خورد بویژه آن که جامعه نجوم آماتوری ایران در سال‌های اخیر رشد چشمگیری را تجربه کرده بود و امید می‌رفت برگزاری این سال در ایران به نقطه عطف بزرگی در جهش جامعه نجوم کشور چه در بخش حرفه‌ای و چه در بخش آماتوری تبدیل شود. همین عوامل بود که باعث شد روزنامه جام‌جم در ویژه‌نامه‌ای ۱۶ صفحه‌ای ابتدای این سال به استقبال آن برود. اینک در پایان سال میلا‌دی ۲۰۰۹ نگاه کلی به آنچه در این سال گذشت، نخستین گزارش از مجموعه مطالبی است که چند هفته آینده در این ارتباط منتشر خواهیم کرد.

سال جهانی نجوم از اول ژانویه سال ۲۰۰۹ آغاز شد، البته آیین افتتاح آن چند روز پس از آن در پاریس برگزار شد تا طرح‌هایی که برای این سال طراحی شده بود به طور رسمی آغاز شود. اگرچه پیش از آن در بامداد نخستین روز ژانویه سال ۲۰۰۹، طرحی به نام سپیده‌دم برگزار شده بود، طرحی که در آن گروه‌های مختلف نجومی، طلوع خورشید سال جدید را همراه مردم عادی رصد کردند تا سلامی به سال جهانی نجوم داشته باشند، سالی که بهانه نامگذاری آن چهارصدمین سالگرد استفاده گالیله از تلسکوپ برای رصد آسمان بود، اتفاقی که عصر جدید ستاره‌شناسی را آغاز کرد و نقطه عطفی در تاریخ علم به وجود آورد. عصر نجوم پس از گالیله به واسطه آغاز استفاده از اپتیک‌ها در نجوم، عصری بسیار شکوفا شد که سرعت رشد آن را به هیچ‌وجه نمی‌توان با تاریخچه غنی نجوم در دوران باستان و دوره تاریخی مقایسه کرد.

دبیرخانه طرح سال جهانی نجوم هم این رویداد را بهترین بهانه می‌دانست تا نه‌تنها نجوم را به مردم عادی معرفی کند که اهدافی بلندتر را نیز در دستورکار خود قرار دهد: ترویج علم به طور کلی، تحریک کردن کنجکاوی مردم در مسائل علمی و زنده کردن شور کشف میان مردمی که این احساس خود را در هزارتوهای زندگی روزمره فراموش کرده‌اند. در کنار اینها البته بخش‌های خاص‌تری هم در قالب طرح‌های ویژه و بنیادین سال نجوم دنبال می‌شد تا مردم و بخصوص علاقه‌مندان نجوم را به هم نزدیک‌تر کند و چهره واقعی یک دانشمند ستاره‌شناس را به مردم نشان دهد.

کشورهایی که به دعوت سازمان ملل پاسخ داده بودند، فعالیت متفاوتی را از خود نشان می‌دادند. بعضی از آنها فقط نماینده‌ای را به این مجموعه معرفی کرده بودند تا هماهنگ‌کننده برنامه‌های آنها در کشورهای خود باشند و برخی دیگر، فعالیت‌هایی حتی گسترده‌تر از فعالیت‌های دبیرخانه را در تقویم سالانه قرار داده بودند. در ایران هم نه تنها ریاست انجمن نجوم ایران نقش هماهنگ‌کننده ملی را در این برنامه پذیرفت که ستادی ملی اگرچه دیرهنگام برای برگزاری این سال تشکیل شد. در ضمن ده‌ها طرح برای این سال از سوی انجمن نجوم ایران و شاخه آماتوری آن و همچنین گروه‌ها و سازمان‌های دیگر به این ستاد معرفی شد که البته بیشتر آنها به بن‌بستی به نام بودجه برخورد کردند.

با وجود این، فعالیت‌های سالانه ایران در حوزه نجوم، امسال رنگ و بویی متناسب با سال جهانی نجوم گرفت. غیر از برنامه‌های مستقل گروه‌های نجوم آماتوری، سمینارها و کنفرانس‌های سالانه نجوم حرفه‌ای کشور که زیرنام سال جهانی نجوم برگزار شدند، برنامه‌های تقویم سالانه شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران نیز با جهتگیری این سال برگزار شد؛ برنامه‌هایی مانند رقابت‌ رصدی مسیر ایران، رقابت رصدی عبدالرحمن صوفی رازی، جشنواره ساعت‌های آفتابی، روز نجوم، روز فضا و باشگاه‌های نجوم ماهانه سراسر کشور. اگرچه این برنامه‌ها هر سال برگزار می‌شد، اما در نهایت باعث شد تقویم فعالیت‌های رسمی ایران در این سال رشد چشمگیری داشته باشد. در کنار این فعالیت‌ها، مشارکت ایرانیان در کل طرح‌های سال نیز اگر چه از حمایتی خاص برخوردار نبود ولی بسیار چشمگیر بود. ترجمه بسیاری از اقلام سایت دبیرخانه طرح سال نجوم ازجمله پوسترها، بروشورها و نمایش اسلایدها به زبان فارسی برگردانده و منتشر شد و ایرانیان دست‌کم در ۲ طرح ویژه نقش کلیدی داشتند.

● طرح‌های بین‌المللی ایرانیان

در میان طرح‌های ویژه سال جهانی نجوم دو‌پروژه با محوریت منجمان ایرانی وجود داشت نخست طرحی به نام جهان در شب یا TWAN. عکاسی که بابک امین‌ تفرشی، روزنامه‌نگار علمی و عکاس باتجربه ایرانی آن را از پیش از شروع این سال آغاز کرده و از حمایت انجمن منجمان بدون مرز AWB نیز برخوردار بود. این طرح، گروهی از بهترین عکاس‌های نجومی جهان را گردهم آورد که قصد داشتند زیبایی‌های آسمان شب را در ترکیب با زیبایی‌ها و جذابیت‌های فرهنگی، تاریخی و طبیعی زمین به نمایش بگذارند؛ جذابیت‌هایی که به مرور زمان فراموش شده یا انسان‌های امروز به دلیل مشغله‌‌های روزمره خود امکان مشاهده مستقیم آنها را ندارند. به همین دلیل این طرح در حقیقت آنها را به سفری شگفت‌انگیز در سراسر جهان دعوت می‌کند تا چهره کمتر دیده شده زمین و آسمان را در پیوند با یکدیگر پیش چشم آنها به نمایش بگذارد.

این ایده به یکی از نخستین طرح‌های ویژه سال جهانی نجوم تبدیل شد و در عین حال یکی از طرح‌های فعال و مستمر سال نجوم نیز به شمار می‌رود که با پایان سال جهانی نجوم به مسیر خود ادامه خواهد داد. طراحی همین طرح و عکس‌های شگفت‌انگیزی که طراح آن، ‌بابک امین‌ تفرشی بود باعث شد بنیاد لئونارت نلسون، جایزه سالانه خود را که معتبرترین جایزه عکاسی با گرایش علمی درجهان است به طور مشترک به بابک امین تفرشی، بنیانگذار طرح و مدیر بخش عکاسی ماموریت فضایی کاسینی اهدا کند.

اما در کنار طرح TWAN که می‌توانید اطلاعات بیشتر و تصاویر آن را در نشانی twanight.org ببینید طرح دیگری نیز در فهرست طرح‌های ویژه این سال قرار گرفت که طراحان آن را گروهی از منجمان آماتور و فعال ایرانی تشکیل می‌دادند. طرحی به نام صلح ستارگان یا Star Peace که شاید نام خود را به طور طعنه‌آمیزی در تضاد با فیلم‌های تاثیرگذار تاریخ سینما یعنی جنگ ستارگان (star Wars) انتخاب کرده‌ بود. این طرح به نشانی (Starpeace.org) ایده‌ای قدیمی، اما بسیار اثرگذار و مهم را به عنوان بنیان و اصل خود انتخاب کرده بود. نگاه به آسمان و رصد ستاره‌ها و تفکر به مقیاس‌هایی که در عالم ما حکمفرما هستند، انسان را به درک متفاوتی از جایگاه خود در کیهان می‌رساند.

سیاره ما نقطه ناچیزی در میان منظومه‌ شمسی است که دور خورشید می‌چرخد و در حالی که کار منظومه‌ شمسی ما در مقایسه با کهکشان راه‌شیری هیچ جایگاه قابل توجهی ندارد و کلیت کهکشان راه‌شیری در جهان آشکار شده، بسیار ناچیز است. این دیدگاه و این درک می‌‌تواند باعث شود مردم جهان متوجه اهمیت همزیستی دوستانه با یکدیگر بر سیاره‌ای شوند که تنها خانه آنهاست. طرح صلح ستارگان با امید به ترویج چنین دیدگاهی و متوجه کردن نگاه مردم به آسمان بدون مرز بر فراز سر همه انسان‌ها، مبنی بر انجام رصدهای مشترک در نزدیکی نقاط صفر مرزی کشورهای همسایه مطرح شد که با تایید دبیرخانه سال جهانی نجوم، به عنوان یکی از طرح‌های ویژه این سال انتخاب گشت. این پروژه در طول سال جهانی نجوم نه‌تنها در ایران،‌ که در نقاط مختلف جهان، برنامه‌های رصدی متعددی را برگزار کرد و قرار است در پایان سال نجوم نیز به فعالیت خود ادامه دهد.

● مشارکت‌های بزرگ

اما غیر از ۲ طرح ویژه سال جهانی که ایرانیان در طراحی آن نقش داشتند، برخی دیگر از برنامه‌ها طرح‌های دیگر سال جهانی نجوم نیز بود که در ایران به طور مستقل و گاه با حمایت انجمن نجوم برگزار می‌شد، نمونه آنها طرح نمایشگاهی از زمین تا آسمان بود که سفری به فضا را در قالب مجموعه‌ای از نماهای تصاویر تلسکوپ‌های زمینی و فضایی برای مخاطب رقم می‌زد. این طرح بارها در ایران و عمدتا با همکاری طرح صلح ستارگان برگزار شد. در کنار چنین برنامه‌هایی ۲ طرح بزرگ که از آنها به موفق‌ترین طرح‌های سال جهانی نجوم نیز یاد می‌شود نیز در ایران به طور گسترده‌ای برگزار شد.

۱۰۰ ساعت نجوم در فروردین‌ماه و شب‌های گالیله‌ای در پاییز فرصت‌هایی بودند که در آن گروه‌های نجوم آماتوری و مراکز علمی درهای خود را به روی مردم علاقه‌مند باز کردند و ابزارهای خود را میان مردم بردند تا مردم فرصت نگاه به آسمان و آشنایی با اجرام آسمان شب را پیدا کنند. در هر یک از این دو طرح که بزرگ‌ترین رویدادهای عمومی در این سال بود، حدودا ۷۰ گروه مختلف در نقاط مختلف کشور برنامه‌هایی را برگزار کردند و در طرح صد ساعت نجوم، ایران از نظر تعداد برنامه‌هایی که برگزار کرد در رده چهارم جهان قرار داشت. این طرح‌ها اگرچه جرقه آشنایی بسیاری از مردم با آسمان را زد، اما تشویق و حفظ این علاقه در گام‌های بعدی نیازمند برنامه‌های پشتیبان دیگری است که هنوز به طور جدی به چشم نمی‌آیند.

● المپیاد نجوم

رویداد مستقل دیگری که در سال جهانی نجوم برگزار شد. میزبانی المپیاد جهانی نجوم در تهران بود. المپیادی که چندی پیش با حضور بیش از ۱۰ کشور جهان در تهران برگزار شد تا فرصتی برای گرد هم آمدن دانش‌آموزان علاقه‌مند ستاره‌شناسی در سال نجوم فراهم آید. البته برنامه‌ریزی برای میزبانی این المپیاد که اتفاقا در تاسیس آن نیز مدیران تیم‌های سابق المپیاد نجوم کشور نقش داشتند (در حقیقت المپیاد اخترشناسی و اختر فیزیک که ایران میزبان آن بود دوره جدیدی از المپیادهای نجوم است که سابقا توسط انجمن اروپایی آسیایی برگزار می‌شد)، از سال‌ها پیش اتفاق افتاده و میزبانی ایران نیز تصویب شده بود، اما همزمانی آن با برگزاری سال جهانی نجوم باعث شد تا کارنامه ایران در تعداد برنامه‌های سال جهانی نجوم بیشتر به چشم آید.

● موفقیت یا عدم موفقیت؟

تحلیل و نتیجه‌گیری موفقیت یا عدم موفقیت برنامه‌ای مانند سال جهانی نجوم که سالی با هدف ترویج علم است شاید غیرممکن باشد. واقعیت این است که ایران در مقایسه با بسیاری از کشورها، کارنامه بسیار قابل قبولی در برگزاری این سال دارد، تنوع و تعداد برنامه‌های اجراشده و مشارکت در برنامه‌های بین‌المللی همه و همه ما را وسوسه می‌کند تا این سال را موفق ارزیابی کنیم، اما از نگاهی دیگر اگر فرصت‌ها و پتانسیل‌ها را بسنجیم، شاید نتوانیم چندان خوش‌بین باشیم، واقعیت این است که نجوم برخلاف علومی مانند ریاضیات یا فیزیک دانشی غریبه با مردم نیست و امکانات وسیع‌تری را در اختیار مروجان قرار می‌دهد.

از سوی دیگر پتانسیل‌هایی نظیر انتشار حدود ۲دهه مجله تخصصی ستاره‌شناسی آماتوری در ایران، وجود یک برنامه تلویزیونی ثابت و ده‌ها وب‌سایت و بخش‌های متنوع در مطبوعات، در کنار فعالیت چندین هزار منجم آماتور فعال و ده‌ها گروه نجوم آماتوری باسابقه و فعال در سراسر کشور انتظارات را بالا می‌برد. مدیریتی قوی در صورتی که بودجه‌ای اندک ولی مدیریت‌شده را در اختیار داشت می‌توانست این فرصت استثنایی را به نقطه عطفی در فعالیت‌‌های ترویجی کشور تبدیل کند، ولی به هزار و یک دلیل و از جمله بوروکراسی پیچیده حاکم بر مدیریت این سال باعث شده است تا از این فرصت استفاده لازم نشود. شاید این بار هم باید این سال را تجربه‌ای برای فرصت‌های بعدی بدانیم. فرصت‌هایی که برای کشوری مانند ایران با جمعیت جوانش، طلایی و تکرارنشدنی به نظر می‌رسد.

پوریا ناظمی