نفت و توسعه در خاورمیانه

در چند دهه اخیر, منطقه خاورمیانه بیش از هر منطقه دیگر,كانون توجه های بین المللی بوده است كمتر روزی را می توان یافت كه صفحه های نخست نشریه های دنیا و یا جلسه های بین المللی, به موضوع خاورمیانه و تحولات آن نپرداخته باشند تمام اخبار,گزارش ها و تحلیل های مربوط به منطقه خاورمیانه در زمینه مسائل سیاسی, امنیتی یا نظامی بوده, حال آن كه درهمین دهه های گذشته, بخش عمده اخبار و گزارش های مربوط به آسیای جنوب شرقی, درباره مباحث اقتصادی و بازرگانی بوده و نشان از توسعه و رونق اقتصادی داشته است

افزایش درآمدهای نفتی كشورهای خاورمیانه در سال های ۷۴-۱۹۷۳ منابع مالی عظیمی را به سوی این منطقه سرازیر ساخت. تنها در دوره ۸۰-۱۹۷۳ ارقام دلاری درآمدهایی كه به خاورمیانه سرازیر شد، بیش از شش برابر میزانی است كه در همان دوره به آسیای جنوب شرقی و حدود پنج برابر رقمی است كه به آمریكای لاتین وارد شد. با این همه، اقتصاد ممالك خاورمیانه با اقتصاد كشورهای آسیای جنوب شرقی و حتی برخی از كشورهای آمریكای لاتین فاصله نسبتاً زیادی دارد. درسه دهه اخیر، آسیای جنوب شرقی، همواره رشدی بیش از ۶ درصد داشته و آمریكای لاتین نیز به رغم بدهی های خارجی، رشد منظم ۳ تا ۴ درصد تولید ناخالص داخلی را پشت سر گذاشته است؛ حال آن كه درمدت یادشده، خاورمیانه رشدی نامنظم و به طورعمده ناشی از نوسان های بهای نفت را از سرگذرانده و در مقاطعی كه قیمت جهانی نفت با افت شدید روبه رو شده، ارقام نرخ رشد تولید ناخالص داخلی گاه حتی منفی گزارش شده است.

تشكل های اقتصادی، تجاری منطقه ای

درسه دهه اخیر، منطقه ای گرایی و ایجاد بلوك های اقتصادی و تجاری به صورت یك پدیده مهم و مؤثر توسعه اقتصادی درتمام جهان و ازجمله در ممالك جهان سوم درآمده و كشورهای آسیای جنوب شرقی، آمریكای لاتین و حتی آفریقا در قالب پیوندهای منطقه ای با یكدیگر، سطوحی از روابط و تقارب اقتصادی را پشت سرگذاشته و به تدریج درمقام تكامل و بلوغ آن برآمده اند. كشورهای مناطق یادشده، به موفقیت های كم و بیش قابل توجهی دست یافته و با حركت در مسیر تركیب پذیری و ادغام اقتصادی و تجاری، زمینه های چیرگی بركاستی های ملی و محلی و تقویت نقاط قوت خویش را فراهم آورده اند.

یكی از نمونه های موفق این بلوك های منطقه ای، آسه آن (ASEAN) درجنوب شرقی آسیاست كه درسال ۱۹۶۷ شكل گرفت و درسال ۲۰۰۴ با جمعیتی برابر۵۱۰ میلیون نفر، بیش از۷۰۰ میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داد. اكنون آسه آن درمسیری حركت می كند كه شاید دردهه آتی پول واحدی را طراحی و راه اندازی كند. درآمریكای لاتین هم پس از چند ابتكـار ناموفق، سرانجام نفتا به تدریج در مسیر برپایی یك بلوك اقتصادی- بازرگانی بزرگ گام بر می دارد.

دراین میان،كشورهای خاورمیانه در برپایی تشكل های اقتصادی منطقه ای ناموفق بوده اند. اقتصاد بیشتر كشورهای خاورمیانه مكمل یكدیگر نیستند و با اقتصادكشورهای صنعتی تركیب پذیری دارند. نبود تركیب پذیری و برنامه ریزی برای ارتقای سطح تجارت درمیان ممالك خاورمیانه سبب شده تا به رغم وجود اتحادیه هایی مانند بازار مشترك عربی یا اسلامی، موفقیتی در منطقه ای گرایی این منطقه به دست نیاید.

كشورهای خاورمیانه به طور عمده تولیدكننده و صادركننده موادخام اولیه و فرآورده های آن، به ویژه نفت و گاز هستند. این كشورها محصولات صنعتی، كالاهای سرمایه ای و گاه مواد غذایی مورد نیاز خود را از كشورهای صنعتی وارد می كنند. این به آن معناست كه كشورهای خاورمیانه درظاهر نیازی به محصولات تولیدی یكدیگر ندارند. درمیان كشورهای خاورمیانه، ایران با فاصله نسبتاً زیادی، پایه های اقتصادی پرتنوعی دارد و می تواند به عنوان محرك اصلی همكاری های منطقه ای، نقشی مؤثر ایفا كند، اما درگیری های سیاسی و نظامی سال های اخیر، تحقق این مهم را ناممكن كرده است.

ناهماهنگی اقتصادی در سازمان اكو نیز آشكارا دیده می شود. كشورهای عضو این سازمان، تركیب پذیری اقتصادی پایینی دارند و سه كشور مؤسس آن یعنی تركیه، پاكستان و جمهوری اسلامی ایران، تلاش های مهمی برای افزایش ضریب تركیب پذیری میان اعضا به كار گرفته اند كه درصورت تداوم آن دریك یا دو دهه آتی، میزان همبستگی اعضا افزایش خواهد یافت. سازمان اكو، قدیمی ترین تشكل اقتصادی منطقه ای در خاورمیانه است كه درآغاز شامل ایران، تركیه و پاكستان بود، سپس افغانستان و جمهوری های تازه استقلال یافته آسیای میـانه و قفقـاز به آن پیوستند. درشرایط كنونی، زمینه های ادغام پذیری اعضای اكو محدود، اما ادامه كار و تقویت روزافزون آن برای ایران و سایر كشورهای عضو مطلوب ارزیابی می شود؛ از این رو بهتراست كه طرح هایی برای توسعه و گسترش اكو اجرا شود. چنانچه كشورهای تازه ای مانند هندوستان و یا عراق و عربستان به این سازمان بپیوندند، تحرك و پویایی اقتصادی و تجاری بیشتری در بدنه آن ایجاد خواهد شد و دریك فرآیند زمانی متناسب، زمینه های تقویت و ثبات اكو فراهم خواهد شد.

خاورمیانه و مقوله توسعه یافتگی

كشورهای خاورمیانه، فاقد یكی از الگوهای تعریف شده و متداول توسعه اقتصادی- اجتماعی درجهان هستند. درچند دهه گذشته كشورهای هند، ایران و بیشتر ممالك آمریكای جنوبی، با به كارگیری الگوی توسعه مبتنی بر جانشینی واردات، موفقیت هایی درایجاد صنایع مهـم زیربنایی نظیر فولادسازی، ماشین و خودروسازی، صنایع، ساختمان و پتروشیمی به دست آورده اند.

---