آب شیرین کن ها, کام خلیج فارس را تلخ می کنند

استفاده از آب شیرین کن ها برای سلامت انسان و محیط زیست خطرناک است

نشسته‌ام کنار ساحل و به دوردست‌های افق خیره شده‌ام... تا چشم کار می‌کند آبی آب است و ساحل شیبداری در خلیج‌فارس و مردمی خونگرم، جایی در قشم. این جزیره زیبای ایرانی که دور تا دورش آب است و اما خود جزیره بی‌آب. مردمش برای به کف آوردن مشتی آب گوارا بایستی تلاش کنند. آب، لبشور است و بی‌کیفیت.

آنها قدر آب را می‌دانستند. چرا که اگر نمی‌دانستند، که این همه سال آنجا دوام نمی‌آوردند. بُرکه‌ها (آب‌انبارهای سنتی) جای جای جزیره دیده می‌شود. حتی بسیاری از روستاها را با همین بُرکه‌هایش می‌شناسند و نامگذاری می‌کنند: بُرکه خلف، بُرکه سعید و ... جایی دیگر از همین جزیره، چاه‌هایی (چاه تلا) هست که آب دارد. شیرین‌تر از بقیه. آبی که حاصل تجمع باران است. البته اکنون آنها هم بی‌حاصلند و کمتر کسی از آنها برای برداشت آب استفاده می‌کند. هر چند توریست‌ها را به آنجا می‌برند و نشانشان می‌دهند که قدیمی‌ترها از کجا و چگونه آب برداشت می‌کرده‌اند، اما امروزه قشمی‌ها سودای دیگری دارند. آنها آب گواراتر می‌نوشند و با آب شیرین‌تری استحمام می‌کنند. آنها بطری‌های آب معدنی را که از ستیغ کوه‌های بلند البرز و زاگرس آمده می‌نوشند و با آبی که دستگاه‌های آب‌شیرین‌کن برایشان مهیا کرده استحمام می‌کنند و چای دم می‌کنند و همه هم راضی‌اند. آن سوی خلیج‌فارس ... حاشیه جنوبی‌اش، عرب‌ها پول بیشتری می‌دهند و آب شیرین‌کن‌های بزرگ‌تر و مدرن‌تری دارند و با آن حتی به کشاورزی می‌پردازند و سودای خودکفایی گندم و میوه هم در سر می‌پرورانند.

اما این آب‌شیرین‌کن‌ها چه می‌کنند؟ آیا اکسیر کیمیا دارند؟ آنها چگونه شوری را از آب می‌گیرند؟

امروز تکنیک‌های متنوعی برای آب‌شیرین‌کن‌ها وجود دارد. برخی آب را با فشار از غشاهای بسیار ریزی عبور می‌دهند. آنچنان ریز که حتی ویروس‌ها هم نمی‌توانند از سوراخ‌های آن عبور کنند. مولکول‌های نمک از آب جدا می‌شوند و حاصل، آبی است شیرین (میزان شیرین‌شدگی آب به انتخاب ما وابسته است). در گروهی دیگر از آب شیرین‌کن‌ها آب شور را بخار می‌کنند و دوباره سردش می‌کنند و آنچه باقی می‌ماند، آبی است شیرین. همان کاری که دستگاه‌های تقطیر می‌کنند. چیستی و چگونگی عملکرد این دستگاه‌ها اینجا مهم نیست. مهم آن چیزی است که از این دستگاه‌ها باقی می‌ماند. آب‌شیرین بی‌گمان مهم‌ترین چیزی است که برجای می‌ماند و اصلا فلسفه وجودی این دستگاه‌ها هم همین است، اما بجز آن تلخابی هم باقی می‌ماند. داغ و بدمزه و بدمنظره. آبی که بسیار گرم‌تر از آب معمول دریا‌ست و از سوی دیگر میزان املاح آن (نمک طعام و دیگر نمک‌های معدنی)‌ بسیار بالاتر از میزان شوری دریاست. حالا این تلخاب را چه باید کرد؟ ساده‌ترین پاسخ این است: «آنها را راهی مبدا یعنی دریا می‌کنیم.»

آب‌شیرین‌کن‌ها معمولا در نزدیکی دریا قرار دارند. آنها آب را با فشار دریافت می‌کنند و همان‌جا آب را شیرین می‌کنند و پسابش را به دریا پس می‌دهند. در این فرآیند نه‌چندان پیچیده، نمونه‌های فراوانی از تخریب محیط‌زیست رخ می‌دهد. معمولا هم با این سطح تکنولوژی‌ای که داریم از آنها گریزی نیست.

آب‌شیرین‌کن‌ها مجبورند آب را با فشار به لایه‌های درونی خود بمکند. بسیاری از موجودات میکروسکوپی دریاها (همچون پلانکتون‌ها)‌ و حتی سخت‌پوستان کوچک یا ماهی‌های ریز در برابر این فشار سهمگین و مکندگی شدید آب نمی‌توانند مقاومت کنند و به درون آب شیرین‌کن رفته و از بین می‌روند. زمانی این مساله جدی‌تر می‌شود که بدانیم بسیاری از این موجودات میکروسکوپی سرآغاز زنجیره حیات در دریاها هستند. آنها حکم گیاهان را برای دیگر موجودات دارند و بدون آنها حیات آبزیان در خطر نابودی کامل قرار می‌گیرد.

پس از آن‌که فرآیند شیرین‌کنندگی آب به انتها رسید آبی بسیار چگال‌تر از آب دریا با املاحی بسیار بیشتر باقی می‌ماند. آبی که صفت تلخاب برای آن شایسته‌ترین واژه است. این تلخاب را نمی‌توان در جایی پنهان یا انبار کرد. از آن مهم‌تر این‌که در بسیاری موارد (همانند آنچه در خلیج‌فارس رخ می‌دهد) میزان و غلظت این مواد و املاح چنان زیاد است که تلخاب حاصله را کاملا سمی و کشنده می‌کند. با این اوصاف بهترین و ارزان‌ترین و دم‌دست‌ترین محلی که برای دور ریختن این تلخاب وجود دارد همان دریاست (البته متوجه هستید که صفات بهترین، ارزان‌ترین و... لغاتی است که فن‌سالاران سودجو استفاده می‌کنند.) با ورود این تلخاب به دریا دو اتفاق روی می‌دهد یکی سمی شدن آب دریا با افزایش چگالی املاحی که تا پیش از این بقای اکوسیستم دریا را تضمین می‌کرد و دیگری افزایش دمای آب. در حقیقت هر دوی این موارد باعث به هم خوردن تعادل رایج در دریا می‌شود. آبزیان به شدت به این دو عامل حساس هستند و بنابراین یا کوچ می‌کنند یا از بین می‌روند.

نکته نگران‌کننده دیگری که در این قضیه نهفته است این‌که با تغییر این اکوسیستم و تعادل موجود در آن، جا برای برخی موجودات دیگر که می‌شود آنها را آفت نامید و تاکنون نهفته و بی‌سروصدا زندگی می‌کردند و فرصتی برای بروز نداشتند، باز می‌شود. نمونه‌های بارز آن را در دریای شمال با ورود شانه‌دار و آزولا و در جنوب با کشند سرخ بارها دیده‌ایم و صدماتش را هم متوجه شده‌ایم. وقتی این اتفاق بیفتد دریا مملو می‌شود از گونه‌ای که مهاجم است و اکنون فرصت بروز کردن یافته. آنها همه منابع (شامل غذا و اکسیژن) را می‌بلعند و گونه‌های بومی را که در بسیاری از موارد معیشت ساحل‌نشینان به آن وابسته است، حذف می‌کنند. اکنون ساحل‌نشینان آبی دارند گوارا که به دردشان نمی‌خورد، چون نانی ندارند که قاتق آبشان کنند.

این ابزارها خودشان گرانند.

انرژی بسیار زیادی برای شیرین‌کردن آب، مصرف می‌کنند که عمده آنها هم سوخت فسیلی است که خودش دردسرهای محیط زیستی گزافی دارد و این‌که باور کنید نمی‌‌ارزد. آب شیرین‌کن‌ها، آب را شیرین می‌کنند، اما به قیمتی بسیار گزاف. امروزه برای بسیاری از معضلات گفته شده راه‌حل‌هایی (نه الزاما عالی) وجود دارد، اما آنچنان گرانند که بسیاری از دست‌اندرکاران از خیرش می‌گذرند... آب آب‌شیرین‌کن‌ها گرانند و خطرناک ... آبی گوارا که کام دریاها را تلخ می‌کند.

● حقایقی از آب‌شیرین‌کن‌ها و محیط‌زیست خلیج‌فارس

۱ـ از میان ۱۰۰ آب‌شیرین‌کن بزرگ دنیا (تا سال ۲۰۰۹ میلادی) ۸۶ مورد در خاورمیانه و از این تعداد ۹۰ درصد در حاشیه خلیج‌فارس قرار دارد.

۲ـ ۶۰ درصد همه آب‌شیرین‌کن‌های دنیا در خاورمیانه قرار دارد.

۳ـ مدرن‌ترین آب‌شیرین‌کن‌ها بهره ۵۰ درصدی دارند، یعنی نیمی از آبی را که می‌گیرند به آب‌شیرین تبدیل کرده و مابقی را به تلخاب تبدیل می‌کنند.

۴ـ میزان املاح و فلزات سنگین موجود در تلخاب حدود ۶۴ تا ۷۰ ppt (قسمت در هزار) است؛ این یعنی دو برابر آب دریا.

۵ـ روزانه بیش از یک میلیون و دویست هزار مترمکعب تلخاب به خلیج‌فارس وارد می‌شود.

۶ـ برای این که سیکل آب خلیج‌فارس بتواند یکبار گردش کامل داشته و آلودگی‌ها را از خلیج‌فارس بیرون ببرد، ۴ سال زمان لازم است.

۷ـ دمای میانگین دریاهای آزاد زیر ۲۵ درجه است. این دما برای رشد و زندگی همه انواع آبزیان حیاتی است و تغییر آن موجب انقراض‌شان می‌شود.

۸ـ تلخاب‌ها، دمایی حدود ۱۸ تا ۶۰ درجه سانتی‌گراد دارند‌. دمای میانگین اطراف خروجی تلخاب‌ها همواره بالاتر از ۳۰ درجه است. این شوک حرارتی همه آبزیان را تا سر حد انقراض پیش می‌برد.

محمدرضا نوروزی