دماوند خاستگاه اساطیری ایران زمین

دماوند, از قدیمی ترین شهرهای ایران است که در تاریخ روایی ایران, بنیادش را به کیومرث نسبت می دهند, آثار و شواهد به دست آمده, حاکی از حضور انسان از کهن ترین دوران حیات بشر در این سرزمین است

دماوند، یکی از کهن‌ترین شهرها و اولین شهر اسطوره‌ای تاریخ روایی ایران است. هر کجا نام ضحاک، فریدون، کیومرث، منوچهر و... قهرمانان افسانه‌ای کیانی آمده، نام شهر دماوند نیز ذکر شده است. گوبنیو درباره قدمت دماوند نوشته است: «بلده کوچک دماوند، مسلما از قدیمی‌ترین شهرهای دنیاست، اعم از این که آن را به جای ورنه چهارگوش بشناسیم، یا یکی از بناهای قدیمی اعصار بدانیم. بی‌شک تاریخ تولد آن در اعصار اولیه است.»

دماوند، از قدیمی‌ترین شهرهای ایران است که در تاریخ روایی ایران، بنیادش را به کیومرث نسبت می‌دهند، آثار و شواهد به دست آمده، حاکی از حضور انسان از کهن‌ترین دوران حیات بشر در این سرزمین است. بنا به گفته گوبنیو در قدمت و دیرینگی آن تردید نمی‌توان داشت به سبب همین قدمت و اهمیت، ۷۳ سال پیش به پیشنهاد مرگان فرانسوی، شهر دماوند و روستاهای اطراف آن به عنوان یک اثر ملی در فهرست آثار ملی ایران به شماره ۵۶ به ثبت رسیده باید اذعان داشت که در میان آثار ملی به ثبت رسیده، شهری را نمی‌توان یافت که این گونه به ثبت تاریخی رسیده باشد. سرزمین دماوند، به واسطه کوه مقدس و مینوی دماوند که صحنه شماری از رویدادهای اساطیر و افسانه‌ای است، یکباره آیین و اسطوره و تاریخ را در می‌نوردد و خود مبدل به نمادی یگانه می‌شود و شهرت و آوازه خود را به سرزمینی می‌دهد که از لحاظ داشتن آب و هوای خوب، زمین حاصلخیز و موقعیت عالی سوق الجیشی و نظامی، بین مازندران و فلات مرکزی در طول تاریخ اهمیت بسیاری یافته است. به همین سبب، با وجود زلزله‌های مکرری که این منطقه را به ویرانی کشانده، زندگی کماکان جریان داشته است.

پیشینه تاریخی این سرزمین، نیاز به بررسی باستان شناختی دارد، تا زوایای تاریک آن به روشنی آشکار شود، اما آنچه از متون تاریخی بر می‌آید، این است که شهر و کوه دماوند به حوزه اسطوره تعلق دارد و حاکمان این سرزمین، با عنوان مسغمان. که منصبی روحانی بودند و نسبت خود را با داستانی به ارمابیل می‌رساندند، توانستند تا مدتها طولانی بر این سرزمین حکومت کنند. پس از فتح این سرزمین از سوی لشکریان اسلام، تجمع جمعیت و وسعت و گسترش شهر به اندازه‌ای بود که نیاز به مسجد جامع محسوس شد. بدین ترتیب، برای اولین بار مسجد جامعی که نمونه آن را فقط در قرون اولیه اسلامی می‌توان یافت، بر بالای تپه مشرف به شهر ساخته شد.

در دوره صفویه و قاجاریه، بین مناطق مختلف اطراف تهران، دماوند به سبب آب و هوای بسیار عالی و مناظر زیبا و بدیع بیش از سایر نقاط مورد توجه بوده است.

هنوز هم این شهر بی‌نظیر که در میان دره‌ای تنگ و زیبا در دامنه کوهی معروف با قله سر به فلک کشیده و زیبایش واقع شده با افسانه‌هایی که شهرت جهانی دارند، از زیباترین و بی‌نظیر‌ترین نقاط اطراف تهران محسوب می‌شود.

دماوند، منطقه‌ای کوهستانی است که در قسمت جنوبی سلسله جبال البرز مرکزی و در قسمت شمال شرقی و ۷۰ کیلومتری تهران واقع شده است، که از شمال به لاریجان (یکی از شهرستان آمل) و سواد کوه (یکی از شهرستان‌های قائمشهر)، از جنوب و جنوب شرقی به گرمسار و ورامین، از شرق به شهرستان فیروز کوه و از غرب به تجریش تهران و شمیران و لواسانات محدود است.

این شهرستان جزء استان تهران و مساحت آن حدود ۴۶۴۵۲ کیلومتر مربع است و در جهت شرقی غربی گسترش دارد و ارتفاع متوسط آن حدود ۱۸۰۰ متر از سطح آبهای آزاد است.

شهرستان دماوند، براساس آخرین سرشماری سال ۱۳۷۵ حدودا ۹۳۹۲۰ نفر جمعیت داشته که از این تعداد ۵۳ درصد در جامعه شهری و ۴۷ درصد در جامعه روستایی ساکن هستند. دماوند دارای ۴ منطقه شهری است که عبارتند از شهر دماوند، رودهن ، گیلان، آبسرد، و دارای بخش مرکزی شامل دهستان‌های تار رود ابرشیوه، جمارود و بخش‌ رودهن شامل دهستان‌های مهرآباد و آبعلی.

بخش اعظم این شهرستان کوهستانی است، به طوری که در شمال آن، کوهای مرتفعی نظیر سیاه چال چنگیزچال و در بخش جنوبی آن، کوههای قره آغاج و در بخش میانی، جلگه‌های گیلاوند، رودهن و بومهن. که شیب ملایمی به طرف جنوب دارند. قرار داد قابل توجه است که قله باشکوه دماوند که از تهران و مناطق اطراف قابل رویت است، از خود شهر دماوند دیده نمی‌شود.

مردم این شهرستان دارای دین اسلام و مذهب شیعه اند. در گذشته در قسمتهای مرکزی عده ‌ای از یهودیان ساکن بودند که به مرور ایام مهاجرت کردند.

زبان مردم این شهرستان یکی از لهجه‌‌های قدیمی تاتی است و از گروه‌ زبانهای غربی ایران و زبان قدیمی آبادی‌های اطراف تهران محسوب می‌شود و با زبانهای مازندارانی و بعضی نواحی شمالی سمنان پیوند و نزدیکی دارد. در دماوند، شمیرانات، کن، سولقان و بعضی روستاهای اطراف تهران و کرج به گونه‌های مختلف این زبان سخن می‌گفته‌اند که بتدریج از سخنگویان آن کاسته شده است.

● مکان‌های تفریحی اطراف دماوند

دریاچه سد لار، باغهای اطراف، شکارگاه‌های جنوب غربی و شمالی، سایت روزشهای هوایی مثل کایت، پاراگلایدر، پیست‌های اسکی، شن اسکی، اسکی چمن، و غارهای مختلف در کوههای اطراف مثل غار گل زرد، از مکانهای تفریحی دماوند هستند. پیست اسکی آبعلی هر ساله هزاران نفر را به سوی خود می‌کشاند. طبق بررسی‌های به عمل آمده ۹۳ درصد استفاده کندگان آن از اهالی تهران هستند. از دیگر مناطق ییلاقی و تفریحی چشمه اعلاست که در شمال شهر دماوند قرار گرفته و با داشتن آب گوارا هر ساله عده زیادی را پذیراست. این آب دارای موادی چون کلسیم، منیزیم، آهن، نمک، سود، پتاس، کلروسدیم، بیکربنات و... است، که برای درمان بیماری‌های کلیوی، تنفسی ، استخوانی، عضلانی، بیماری‌های پوستی، بیماری‌های زنانگی و... مفید شناخته شده است.

▪ مسجد جامع عقیق دماوند:

این مسجد در مرکز شهر بنا شده است. شواهد، آثار باقیمانده، پایه و اساس مسجد را به دوره سلجوقیان می‌رساند ولی با توجه به این موضوع که در منطقه دماوند بارها زلزله رخ داده و بنای مسجد جامع آسیب دیده و بعد تعمیر و مرمت شده است، احتمال این که مسجد قدمتی بیشتر داشته باشد نیز وجود دارد. براساس روایتی که سینه به سینه نقل شده و تا به امروز هم میان مردم وجود دارد، در مکان مسجد جامع، قبل ازظهور اسلامی آتشکده بزرگی برپابود، که پس از فتح منطقه از سوی لشکریان اسلام، آتشکده تبدیل به مسجد بزرگی شد. روایت دیگری نیز وجود دارد که این مسجد را امام حسن(ع) بنا کرده است.

▪ برج شبلی:

این برج در منتهی الیه شرق شهر، بر فراز تپه‌ای مشرف بر شهر واقع شده است. از طرف شمال به رودخانه تار، از جنوب به قبرستان وسیع دوره اسلامی، از شرق به دره‌ای که خط‌الراس کوه جنوبی است و از غرب به باغهای منطقه محدود است. در جبهه جنوبی و جنوب شرقی برج با فاصله حدود ۵۰۰ متر، قبرستان وسیع اسلامی از دوره صفویه وجود دارد. شبلی عارف مشهور قرن سوم هجری است. در نام و نسب او اختلاف بسیاری وجود دارد و در منابع فارسی و عربی او را به نامهای ولف بن جوری، جورین خلف، ولف بن حمزه و... خوانده اند.

▪ امامزاده، امامزاده عبدالله و عبیدالله:

مقبره برجی آن از بناهای باشکوه و زیبای دوره ایلخان مغول است و از لحاظ نقشه و ساختمان به سبک بناهای متعادل همعصر خود ساخته شده و با بناهایی چون، برج علاء الدین ورامین، مقبره برجی بسطام، امامزاده اظهر در همدان قابل مقایسه است.

امامزاده شمس الدین محمد: بنای این امامزاده مربوط به دوره صفویه است که متاسفانه به سبب حوادث طبیعی چون زلزله و سیل از آسیب مصون نمانده است. تعمیرات و تغییرات انجام شده هنگام باز سازی به قدری زیاد است، که بنا از حالت و فرم اولیه خارج شده و در نتیجه بنای کنونی از لحاظ هنر معماری فاقد ارزش است.

بهاره صفوی