آن که شد محرم دل

نزد هانری کربن معنای ظهورِ امام زمان عج ظهور و آشکار شدن سرّ الهی و باطن انسان است

کتاب «معبد و مکاشفه» (اثر هانری کربن با ترجمه ان‌شاءالله رحمتی) که چندی است روانه بازار کتاب شده، این فرصت را فراهم آورد تا در این مقال به اندیشه‌های کربن در باب موعود پرداخته شود.

به‌رغم آن که این کتاب در رابطه با تفسیر باطنی عبادت در ۳ دین ابراهیمی یهودیت، مسیحیت و اسلام و بر مبنای گرایش‌ها و جنبش‌های باطنی آنان است، در آن می‌توان تعلق خاطر کربن به اسلام و خصوصا تشیع را تشخیص داد. علاقه او به اسلام به قدری بود که بعضی‌ها می‌پنداشتند او مسلمان است. وسعت مطالعاتی کربن باعث شده بود نحله فکری خاصی داشته باشد. تبحر در ادیان مسیحی، هندو، اسلام و زرتشتی او را بر آن می‌داشت که وقتی در ارتباط با دینی خاص می‌نوشت، موارد مشابه در ادیان دیگر را نیز ذکر می‌کرد. این امر موجب شده بود که وقتی خواننده‌ای کتاب او را می‌خواند، خود را با اطلاعات بی‌شماری روبه‌رو ببیند.

دکتر رحمتی در نشست اهل قلم که چندی پیش درباره ترجمه این اثر توسط وی برگزار شد گفت: هر اندازه آثار این فیلسوف را بیشتر مطالعه می‌‌کنم، بیشتر بر حیرتم افزوده می‌شود و این سوال به ذهنم می‌رسد که او چگونه توانست ارتباطی چنین عمیق و نافذ با فرهنگ ما برقرار کند؟! کربن، نکاتی را در متون فلسفی ما ‌یافت که برای بسیاری از فلاسفه، قابل تشخیص نیستند. هر فردی نمی‌تواند به درک کربن از متون فلسفی برسد.

کتاب دیگر کربن با عنوان «تاریخ فلسفه اسلامی»(با ترجمه سیدجواد طباطبایی) مجالی است که خواننده می‌تواند به وسیله آن درباره امامان غور و تفکر بیشتری داشته باشد و با اندیشه‌های کربن در مقام فردی غربی که تعلق خاطری به اسلام و تشیع و خصوصا امام زمان دارد آشنا شود. به باور او، بهترین تفسیر از دین، در حکمت شیعی بیان شده است.‌ او در مقام پژوهشگر اسلام و فلسفه اسلامی اعلام کرد که فلسفه اسلامی نه تنها با مرگ ابن رشد از بین نرفته، بلکه حکمت معنوی اسلام پس از مرگ او آغاز شده و با تشیع مرتبط است و امامان نیز ادامه دهنده اسلام حقیقی هستند. او در کتاب‌های خود غالباً به امام زمان اشاره می‌کند و معتقد است او ولیّ پیامبر و ادامه دهنده راه اوست.

سفرهای مکرر او به ایران موجب آشنایی او با علامه طباطبایی شد و درباره تشیع گفت‌وگوهایی با یکدیگر داشتند. این گفت‌وگوها که در حضور برخی دانشمندان و استادان حوزه و دانشگاه انجام می‌گرفت، باعث شد کربن با روح تشیع آشنا شود و به حقیقت دین اسلام پی ببرد و توجه جهانیان را به اهمیت فلسفه شیعه جلب کند.

کربن در دنیای غرب با محیطی مواجه بود که شرق‌شناسان آن با متفکران اهل تسنن مباحثه داشتند و درباره تشیع تحقیق واقعی از سوی آنها صورت نگرفته بود. از این رو به اعتقاد او تشیع آنچنان که باید نزد غربیان شناخته شده نبود. در نزد او تشیع مذهبی اصیل و پابرجاست و شیعه باطن اسلام است. به‌رغم آن که نبوت با پیامبر اسلام ختم شده است، ولایت که همان رابطه هدایت و تکمیل است برای همیشه زنده و پابرجاست. کربن کوشش کرد ​این مذهب را آنچنان که شایسته آن است، به دنیای غرب معرفی کند.

بر اساس اندیشه‌های کربن در تشیع انتظاری وجود دارد که نمونه اعلای آن در ظهور امام غایب نمود پیدا می‌کند. این انتظار انتظار شریعتی جدید نیست بلکه ظهور کامل همه مبانی پنهان یا معانی معنوی وحی الهی است. برای تشیع پایان نبوت آغاز دوره جدیدی است که ولایت یا امامت نامیده می‌شود. این دوره ولایت آغاز امامت ِ امامی است که جانشین پیامبر می‌شود؛ یعنی همان امام زمان که برای حواس ظاهری ناپیدا ولی در قلوب مؤمنان حاضر است. به عقیده او امام زمان در زندگی روزمره شیعیان ظهور دارد. نزد شیعیان دیدار و شناخت امام زمان به قدری با اهمیت است که آنها به این حدیث استناد می‌کنند که «هر کس امام زمان خود را نشناسد و از دنیا برود، به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است.» کربن می‌گوید امام زمان پس از غیبت کبری فقط در رویا یا شهودهای فردی قابل رؤیت است. او را می‌توان در عالم و در زمانی شهود کرد که ورای حس ظاهر است. این شهود با عضوی صورت می‌گیرد که مخصوص این عالم است.

امام پیدا و پنهان نمی‌شود بلکه همیشه وجود دارد و ظهور او به شایستگی افراد بستگی دارد. اگر افراد قوه لطیفه‌ای را که با آن می‌توان امام زمان را شهود کرد از بین ببرند، امام را برای خود در حجاب قرار داده‌اند. ظهور امام هر روز در وجدان مؤمنان شیعی اتفاق می‌افتد. با ظهور امام معنای باطنی همه وحی‌ها آشکار خواهد شد. این ظهور مستلزم استحاله قلبی انسان‌هاست. امام انسان کاملی است که به باطن نبوت آگاهی دارد. معنای ظهورِ امام جلوه کمال انسانیت و آشکار کردن باطن انسان است که همان آشکار شدن سرّ الهی است که به انسان به امانت سپرده شده است.

از این رو شیعیان با توسل جستن به امام زمان می‌توانند زندگی معنوی و اخلاقی خود به روی زمین را جلوه‌ای خاص ببخشند. به این معنا که با ظهورامام زمان تمامی جوامع انسانی از لحاظ اخلاقی بهبود می‌یابند و این زمانی محقق می‌شود که تک تک افراد با تقویت کردن عنصر لطیفه قلبی خود حضور امام را برای خود امکان پذیر سازند و به این وسیله زندگی اخلاقی و معنوی خود را به سوی بهتر شدن سوق دهند. به همین دلیل است که گفته شده ایمان به ظهور امام زمان با اعتقاد به معاد یکسان است؛ چرا که اعتقاد به ظهور او ایمان پیروان واقعی اسلام را محک می‌زند. در این صورت است که صلح جهانی می‌تواند در کل عالم فراگیر شود و عالمی جایگزین آن شود که تمامی خواسته‌های فطری آدمی در آن برآورده شود؛ چرا که فطرت آدمی از ازل به دنبال چنین شرایطی بوده است.

منابع

*‌ معبد و مکاشفه، هانری کربن، ان شاءالله رحمتی، سوفیا۱۳۹۰

*‌ تاریخ فلسفه اسلامی، هانری کربن، جواد طباطبایی، انتشارات کویر و انجمن ایران‌شناسی فرانسه ۱۳۸۰

*‌ شیعه (مذاکرات و مکاتبات پروفسور هانری کربن با علامه سید حسین طباطبایی، نشر مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران ۱۳۸۲

*‌ انسان نورانی در تصوف ایرانی، هانری کربن، فرامرز جواهری نیا، نشر گلبان ۱۳۷۹

*‌ حکیم غرب؛ زائر شرق(مقاله)، سید حسین امامی، روزنامه جام‌جم، ۲۶ بهمن ۱۳۹۰

* Shi۰۳۹;ah, Allamah Sayyid Muhammad Husayn Tabatabai, Translated by Sayyid Husayn Nasr, Ansariyan Publication, Qum ۲۰۰۴

هما شهرام‌بخت