در انتظار آشکار شدن سِرّ الهی

برخلاف بسیاری از خاورشناسان که در شناخت اسلام و فرهنگ اسلامی, نگاهی همه جانبه و عمیق ندارند و به هر یک از مؤلفه های دین به صورت تفکیکی و تحلیلی می نگرند و از عناصر دین تحلیل ارگانیک و ساختاری ارائه نمی دهند, هانری کربن ۱۹۷۸ ـ ۱۹۰۳ فیلسوف فرانسوی از جمله محققانی است که وقتی به اسلام می نگرد, به دلیل روش پدیدارشناسانه, به دنبال شناخت اصلی ترین و محوری ترین عناصر آن است و به صورت میدانی و شبکه ای به تحلیل این عناصر محوری می پردازد

برخلاف بسیاری از خاورشناسان که در شناخت اسلام و فرهنگ اسلامی، نگاهی همه جانبه و عمیق ندارند و به هر یک از مؤلفه‌های دین به صورت تفکیکی و تحلیلی می‌نگرند و از عناصر دین تحلیل ارگانیک و ساختاری ارائه نمی‌دهند، هانری کربن (۱۹۷۸ ـ ۱۹۰۳) فیلسوف فرانسوی از جمله محققانی است که وقتی به اسلام می‌نگرد، به دلیل روش پدیدارشناسانه، به دنبال شناخت اصلی‌ترین و محوری‌ترین عناصر آن است و به صورت میدانی و شبکه‌ای به تحلیل این عناصر محوری می‌پردازد.

از ‌این‌رو، یکی از مؤلفه‌های بنیادین که برای او جلب توجه می‌کند، مسأله مهدویت است که وی آن را از محوری‌ترین عناصر اعتقادی عرفان و حکمت شیعی تلقی می‌کند.

از دیدگاه کربن، مهدویت به معنای تفسیر باطن دین و ظهور امام، احیای دوباره حیات انسان‌هاست. ظهور امام، عین تجدید حیات آنان است و معنای عمیق اندیشه شیعی، غیبت و ظهور امام نیز جز این نیست.

● حاضر ولی غایب از دیدگان

از نگاه وی، امام حاضر است، اما مردم خود را از دیدار او محروم نموده و در پس حجاب قرار گرفته و توانایی معرفت را از دست داده‌اند. افراد با ناتوان ساختن خود برای رؤیت امام، او را نسبت به خود در پس حجاب قرار داده‌اند، زیرا آنان اعضای «درک تجلی الهی» و این معرفت قلبی را که در معرفت‌شناسی امامان تعریف شده بود، از دست داده یا فلج کرده‌اند.

براساس تلقی کربن از باورهای شیعی، ظهور امام عصر(عج) منوط به کسب معرفت امام است و از آنجا که ظهور امام، باطن همه تعالیم وحیانی در ادیان را آشکار خواهد کرد، از این رو تا زمانی که معنای باطنی توحید درک نشود، این مساله محقق نخواهد شد.

تا زمانی که انسان توان شناخت امام را نداشته باشد، سخن گفتن از ظهور او بی‌معناست. ظهور امام، امری است که هر روز در وجدان مؤمنان شیعی، حاصل می‌شود. ظهور آینده امام، مستلزم استحاله قلب انسان‌هاست و این ظهور تدریجی به ایمان پیروان و نفس وجود آنان بستگی دارد. اخلاق جوانمردی از همین جا ناشی می‌شود و این اندیشه همه خلقیات شیعی را در خود دارد.

● مفهوم انتظار از دیدگاه‌ هانری ‌کربن

براساس تبیین کربن از مساله انتظار، ظهور امام عصر(عج) نیازمند فراهم شدن شرایط است و از طرفی ظهور مهدویت، بزرگ‌ترین پشتوانه و انگیزه تزکیه نفوس است که اساس فکر شیعی است؛ به طوری که سزاوار است مردم برای ظهور مهدوی، نفس خود را تصفیه سازند و دینداری پیشه کنند. ظهور امام نیازمند این است که مردم به سوی صلاح و خوبی روند و ظرفیت درک و پذیرش او را بیابند و او را بخواهند.

معنای انتظار ظهور امام منتظر، همان جلوه کمال انسانیت است و باطن انسان زنده در روح را ظاهر می‌سازد و معنای این سخن، آشکار شدن سِرّ الهی است که به انسان امانت سپرده شده است.

به همین دلیل باید گفت مفهوم انتظار در فکر کربن، معنایی بسیار ژرف و پویا دارد و به معنای آمادگی روحی و تزکیه نفس برای ظهور امام عصر(عج) است و هیچ‌گاه به معنای نادرست سکوت، خمودگی و افزودن گناه در جامعه نیست، بلکه برعکس، انتظار به معنای اصلاح خود و جامعه است.

کربن پس از آن که این حدیث نبوی را نقل می‌کند که «اگر از عمر عالم یک روز باقی بماند، خداوند آن روز را آنقدر طولانی خواهد نمود تا امام عصر(عج) ظهور کند.»

نتیجه می‌گیرد که این سخن نبوی، اعلانی صریح و پژواکی در همه ادوار تاریخ و در وجدان شیعی خواهد بود و این‌که خداوند با ظهور مهدوی می‌خواهد باطن همه ادیان ـ نه فقط باطن اسلام‌ ـ را که دارای وحدت درونی متعالی هستند، آشکار سازد و از این امر بازگشت بشر به وحدت حاصل خواهد شد.

دکتر سیدرضی موسوی‌گیلانی

استاد حوزه و دانشگاه