ایران به روایت هرودوت

کشف اسرار تاریخ ایران در زمان هخامنشیان بیش از هر چیز مدیون کتاب «تاریخ هرودوت» است. در این کتاب اطلاعاتی درباره ایران قدیم، تمدن اقوام ایرانی و احوال پادشاهان هخامنشی آمده‌ …

کشف اسرار تاریخ ایران در زمان هخامنشیان بیش از هر چیز مدیون کتاب «تاریخ هرودوت» است. در این کتاب اطلاعاتی درباره ایران قدیم، تمدن اقوام ایرانی و احوال پادشاهان هخامنشی آمده‌ است. این کتاب نوشته هرودوت یا هیرودوتوس از مردم هالیکارناس و از مهاجرنشین‌های یونانی است که به تمام زبان‌های زنده دنیا ترجمه شده‌ است. این مجموعه تاریخی از قرن پنجم قبل از میلاد به ‌جا مانده و به علت مهارتی که مولف در سبک نگارش آن به‌ کار برده، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. علاوه بر این، هرودوت در این کتاب اطلاعات مفیدی درباره تاریخ و جغرافیای ملل قدیم برای نسل‌های آینده به ‌یادگار گذاشته ‌است. این اثر که مولف خود را به «پدر تاریخ» ملقب ساخته است، کلید راه افرادی همچون «سر‌راولینسن»، شرق‌شناس، مترجم و ناشر «تاریخ هرودوت» به انگلیسی شد تا خط میخی را بخوانند و تاریخ واقعی ایران قدیم را از دل تاریخ بیرون بیاورند. به نظر راولینسن، مهم‌ترین اصل ضروری هر اثر ادبی «وحدت موضوع» است. هرودوت برای موضوع کتاب خود قسمتی از تاریخ یونان را انتخاب کرده و تنها به حوادثی پرداخته‌ که رابطه مستقیم یا غیرمستقیم با موضوع اصلی وی داشته است. هرودوت از هر فرصتی که پیش آمده برای قابل استناد بودن اثر خود استفاده کرده و معلومات گوناگون و فراوان خود را در کتاب گنجانده است. او تصویری کلی از جهان، نژادهای مختلف آن و تاریخ گذشته مللی که صاحب تاریخ بوده‌اند، ترسیم کرده است. او همچنین در ضمن بیان مطالب جدی تاریخ خود، از حکایات و افسانه‌ها بهره کافی برده‌است. شرح و توصیف او از ملت‌هایی که عمده کتابش درباره آنهاست، ایرانی‌ها، آتنی‌ها و اسپارت‌ها، بسیار روشن و دقیق است.

ایرانیان قدیم در صفحات «تاریخ هرودوت»، شخصیت و مقامی دارند که صحت و اعتبار آن تردیدناپذیر است. وی با انتخاب بعضی حکایات مناسب، اسپارت‌ها را چه از نظر فردی و چه از لحاظ ملت در نظر خواننده مجسم می‌کند. او با همین شیوه درست و قدرت بیان، شرح مفصلی از مردمان آتن آورده‌ است. در میان اشخاصی که به ‌وسیله مولف ویژگی‌های ایشان به خوبی منعکس شده‌ است می‌توان به چهار نفر از پادشاهان ایران کوروش، کمبوجیه، ‌داریوش و خشایارشاه، پادشاهان اسپارت، کلئومنس، لئونیداس، پاوسانیاس، رجال و سرداران آتنی تمیستوکلس، آریستیدس، پریاندر، پولیکراتس، پیسیستراتوس، آماسیس، پادشاه مصر و کرسوس لودیا اشاره کرد. هرودوت هیچگاه در این کتاب زمان طولانی را به ذکر وقایع تاریخی اختصاص نمی‌دهد و حواشی داستانی را آن‌ قدری که در حوصله خواننده می‌گنجد، می‌آورد.

ساده‌نویسی، توجه استادانه به مسائل کم ‌اهمیت، پرداختن گاه‌گاه او به مطالب خنده‌آور و شرح مسائل غم‌انگیز بدون‌ آنکه تولید سستی و اهمال نموده باشد، مانند داستان «مرگ کوروش»، شرح خودکشی «کلئومنس» و آخرین لحظات عمر «پراکزاسپ» از توان والای نویسندگی هرودوت حکایت دارد. هرودوت در اثر تاریخی یگانه خود به افسانه‌های اقوام مختلف می‌پردازد. افسانه یو و گوگس، افسانه آریون، افسانه سولون، حکایت آدراست، حکایت رامپسی‌نیتوس، بعضی افسانه‌ها راجع‌ به مصر و افسانه پلیکرات از جمله این داستان‌هاست. ترجمه انگلیسی «تاریخ هرودوت» در سال ۱۸۸۵ با مقدمه و یادداشت‌های بسیار در چهار جلد در لندن منتشر شد. سپس در سال ۱۹۱۰ چاپ جدیدی از آن در دو جلد انتشار یافت. در این نسخه متن کتاب را حفظ کردند اما مقدمه و یادداشت‌های آن را به اختصار منتشر کردند. در آغاز جنگ جهانی دوم چاپ تازه‌ای از این کتاب در یک جلد منتشر شد که غلامعلی وحیدمازندرانی برای نخستین‌بار آن ‌را در سال ۱۳۴۳ به فارسی برگرداند. در مقدمه‌ای که عباس اقبال بر این کتاب نوشته دو عیب را بر این کتاب وارد می‌داند. «یکی از آن دو عیب نتیجه و معلول نقص معلومات مولف است در باب تاریخ و جغرافیای ملل قدیمه و ندانستن زبان ایشان و دسترسی نداشتن او به اسناد و مدارک کتبی و تاریخ آن ملل و دیگری ناشی از حس ملت‌پرستی او و عجب و غروری است که او نیز مانند سایر یونانیان آن عصر در خصوص علو مقام وطن خود داشته است.» انتشارات علمی ‌و ‌فرهنگی چاپ پنجم این کتاب را در ۳۰۰ صفحه با شمارگان ۲۰۰۰ نسخه و به قیمت ۳۷۰۰ تومان منتشر کرده است.