میعاد با ماه در آستانه فصل روزه

ماه, این آشنای قدیمی ساکنان سیاره مادری ما قرن هاست که چشمان خیره انسان را به سوی خود جلب کرده است

ماه، ‌این آشنای قدیمی ساکنان سیاره مادری ما قرن‌هاست که چشمان خیره انسان را به سوی خود جلب کرده است. بشر از زمانی که به یاد می‌آورد، مسحور شکوه تابش پرتوهای نقره‌فام ماه بر دشت‌ها و کوه‌های تاریک زمین بوده است؛ پرتوهایی که تحمل تاریکی شب را برای مردمان زمین آسان می‌کرده است. شاید هیچ جرم سماوی به اندازه ماه برای ساکنان باستانی زمین منشأ توجه نبوده و ذهن جستجوگر انسان را به خود مشغول نکرده است.

اما این توجه به ماه برای انسان فقط در قالب بازتاب در شعر و ادبیات بروز نیافته است، بلکه زمانی که قرار به تدوین نخستین تقویم‌های گاهشماری رسید، حرکت منظم و اهله چشمگیر ماه که در مدت زمانی مشخص تکرار می‌شدند، این جرم را به معیاری برای گاهشماری بدل کرد و تقویم‌های مختلف قمری یا تقویم‌های ترکیبی شمسی قمری به وجود آمدند. این تقویم‌ها به مرور زمان کاربرد دقیق خود در گاهشماری را از دست دادند، اما از آنجا که قدیمی‌ترین تقویم‌های شناخته شده در جهان به شمار می‌روند، بسیاری از آداب و سنن فرهنگی و آیینی مذاهب و اقوام مختلف به آنها گره خورده و به همین دلیل تا امروز هم به حیات فعال خود ادامه داده‌اند.

تقویم اسلامی نیز تقویمی قمری است و به همین دلیل همه مناسبت‌ها در اسلام بر مبنای این تقویم محاسبه و اعلام می‌شوند؛‌ مناسبت‌های مهمی مانند آغاز و پایان ماه‌های حرام، ‌فصل حج و از همه مهم‌تر آغاز و پایان فصل روزه و به همین دلیل هم هست که استهلال و رویت هلال ماه‌های جوان اگرچه در همه دنیا طرفداران پر و پا قرصی دارد، اما برای مسلمانان از اهمیتی مضاعف برخوردار است.

ساعات عصر بسرعت سپری می‌شوند، گروهی از رصدگران پس از ساعت‌ها سفر خود را به تپه‌ای بر فراز دشتی هموار رسانده‌اند، جایی که امید دارند غبار و ابرهای مزاحم مانع کار آنها نشود. بسرعت ابزارهای پیشرفته از بسته‌های خاک‌آلود خود بیرون آورده می‌شود،‌ باد خنک عصرگاهی نشان از پایان زودهنگام فرصت آنها برای به دام انداختن شکاری گریزپای دارد. به سرعت لوله‌های تلسکوپ‌ها و دوربین‌های غول‌پیکر دوچشمی همسو با یکدیگر به نقطه‌ای فراسوی افق غربی تنظیم می‌شود. یکی از افراد گروه،‌ از روی جدول‌های از پیش تعیین شده اعدادی را می‌خواند و دیگران ابزارهای خود را لحظه به لحظه بر مبنای آن تنظیم می‌کنند.

خورشید که خرامان به زیر افق می‌رود، هیجان گروه به اوج می‌رسد، تنها چند دقیقه برای رویت کمان باریکی در آسمان فرصت هست و گاه این کمان به حدی کم‌سوست که رصدگر را به اشتباه می‌اندازد. شاید رگه کوچکی از ابر لحظه‌ای خود را به جای هلال نازک ماه جا بزند و این هوشیاری شکارچی است که باید فرق بین سره و ناسره را در شرایط پرفشار دقایق اندک پیش از غروب تشخیص دهد. در پایان، بسیار محتمل است این گروه دست خالی به خانه برگردد و گاه نیز بخت با آنها یار است و شرایط محیط دست به دست دقت‌های علمی و پیش‌بینی‌های قبلی می‌دهد و گروه می‌تواند موفق به خانه بازگردد. این صحنه آشنایی است که بسیاری از علاقه‌مندان رویت هلال ماه در ابتدای ماه‌های قمری، مشابه آن را تجربه می‌کنند، اما شور و اشتیاق عمومی به همراه حساسیتی که عموم مردم برای اطلاع از زمان آغاز و پایان ماه رمضان دارند، ‌باعث می‌شود این شور و شوق رصد هلال ماه جوان در این ماه جلوه دیگری به خود بگیرد و گروه‌های بیشتری را به تلاش برای رصد و استهلال هلال ماه بکشد، اما هلال ماه چگونه شکل می‌گیرد؟

ماه در مدار خود به گرد زمین چرخه‌ای کامل را طی می‌کند که از مقارنه آغاز می‌شود. مقارنه زمانی رخ می‌دهد که مراکز ۳ کره خورشید،‌ ماه و زمین تقریبا در یک جهت قرار گیرد. در این لحظه از دید ناظری که روی زمین قرار دارد، هیچ بخشی از ماه قابل رویت نیست، چراکه خورشید نیمه پشت ماه را روشن کرده است و سمتی از ماه که رو به زمین دارد، در تیرگی محض قرار دارد، با گذشت زمان کم‌کم ماه در مدار خود به دور زمین جابه‌جا می‌شود و کم‌کم زاویه‌ای شکل می‌گیرد که اضلاع آن را خورشید ماه و ماه زمین تشکیل می‌دهد. با بزرگ‌تر شدن این زاویه کم‌کم بخشی از نوری که از خورشید به ماه می‌تابد، به سوی زمین بازتاب پیدا می‌کند و هلال ماه شکل می‌گیرد. این هلال در فاصله ظاهری نزدیکی از خورشید قرار دارد و به همین دلیل مدت کوتاهی پس از غروب خورشید، ‌ماه نیز غروب می‌کند و فرصت رویت آن از بین می‌رود.

روش‌های علمی فراوانی برای رویت هلال ماه در طول سال‌های اخیر رشد پیدا کرده و معیارهای جهانی متنوعی برای آن تدوین شده است. ایرانیان نیز به همت چند تن از پیشگامان و پژوهشگران رویت هلال ماه از سال‌ها پیش وارد رقابت‌های جهانی رویت هلال ماه شدند و توانستند رکوردهای جهانی رویت هلال ماه را به خود اختصاص دهند.

کنار پیشرفت‌های علمی و رصدی که در نهایت منجر به تجهیز و توسعه گروه‌های ستاد استهلال در سراسر کشور شد،‌ پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای در مباحث فقهی رویت هلال ماه نیز به دست آمده است که این موضوع هم برای رویت هلال ماه به اندازه مسائل رصدی مهم به شمار می‌رود و همین قوانین فقهی است که باعث دشواری پیش‌بینی آغاز و پایان ماه‌های قمری در برخی از سال‌ها می‌شود.

خیلی‌ها ممکن است سوال کنند که چرا با وجود پیشرفت‌های علمی هنوز در پیش‌بینی آغاز ماه نو خطاهایی رخ می‌دهد؟‌ پاسخ بسیار ساده است. اکنون بیش از ۲۰۰۰ سال از زمانی می‌گذرد که انسان توان پیش‌بینی زمان مقارنه ماه نو را به دست آورده است و اکنون نیز با دقت کسری از ثانیه می‌توان این لحظه را محاسبه کرد، اما مساله درباره آغاز ماه قمری این است که این ماه بر مبنای قوانین فقهی با رویت هلال ماه آغاز می‌شود و نه‌تنها رویت تعریف مشخصی دارد، بلکه هنگامی که بحث رویت‌پذیری مطرح شود، علاوه بر جسم، شرایط جو زمین مثل غبار یا رطوبت یا ابزار رویت نیز نقش ایفا می‌کنند و این متغیرهاست که حل معادله تعیین دقیق رویت‌پذیری هلال را گاه با مشکل مواجه می‌کند.

اما فارغ از بحث‌های علمی و تخصصی هلال ماه نو در آسمان سال‌ها و قرن‌هاست که ذهن ما را به خود مشغول کرده است،‌ دیدار کمان نازک و کم‌سوی ماه در آسمان یکی از هیجان‌انگیزترین فعالیت‌های رصدی می‌تواند باشد. هلال ماه‌هایی مانند رمضان نه‌تنها شکارچیان حرفه‌ای هلال را به سوی رویت و رصد ماه جوان می‌کشاند که باعث می‌شود مردم عادی نیز سری به آسمان بلند کنند و لحظه‌ای به عظمت کیهانی بیندیشند که در آن زندگی می‌کنند.

پوریا ناظمی