اولین درجه تقوا و بندگی خدا

توجه به این موضوع که همه چیز متعلق به خداست اثر تربیتی مهمی در انسان ها دارد, زیرا هنگامی که بدانند آنچه دارند از خودشان نیست و چند روزی به عنوان عاریت یا امانت به دست آنها سپرده شده این عقیده به طور مسلم, انسان را از تجاوز به حقوق دیگران و استثمار و استعمار و احتکار و حرص و بخل و طمع باز می دارد

توجه به این موضوع که همه چیز متعلق به خداست اثر تربیتی مهمی در انسان‌ها دارد، زیرا هنگامی که بدانند آنچه دارند از خودشان نیست و چند روزی به عنوان عاریت یا امانت به دست آنها سپرده شده این عقیده به طور مسلم، انسان را از تجاوز به حقوق دیگران و استثمار و استعمار و احتکار و حرص و بخل و طمع باز می‏دارد. چنانکه امام صادق علیه السلام فرمودند: اوّلین درجه تقوا و بندگی خدا آن است که انسان خودش را مالک نداند. (بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۲۵). (بقره ـ ۲۵۵) هیچ گاه خواب سبک و سنگینی او را فرا نمی‏گیرد و لحظه‏ای از تدبیر جهان غافل نمی‏شود (لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ). سنة از ماده وسن به گفته بسیاری از مفسران به معنی سستی مخصوصی است که در آغاز خواب روی می‏دهد، یا به تعبیر دیگر به معنی خواب سبک است، و نوم به معنی خواب، یعنی حالتی است که قسمت عمده حواس انسان، از کار می‏افتد، در واقع، سنه خوابی است که به چشم عارض می‏شود، اما وقتی عمیق‏تر شد و به قلب عارض شد، نوم گفته می‏شود.جمله لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ تاکیدی است بر حی و قیوم بودن خداوند زیرا قیام کامل مطلق به تدبیر امور عالم هستی در صورتی است که حتی یک لحظه غفلت در آن نباشد، و لذا هر چیز که با اصل قیومیت خداوند سازگار نباشد، خود به خود از ساحت مقدس او، منتفی است حتی ضعیف‏ترین عاملی که موجب سستی در کار او باشد مانند خواب سبک که در ذات پاک او نیست.اما اینکه چرا سنة بر نوم ، مقدم داشته شده، به خاطر این است که از نظر ترتیب طبیعی نخست سنه (خواب سبک) دست می‏دهد و سپس عمیق‏تر شده تبدیل به نوم می‏گردد.

به هر حال این جمله، اشاره به این حقیقت است که فیض و لطف تدبیر خداوند دائمی است، و لحظه‌ای قطع نمی‏گردد، و همچون بندگان نیست که بر اثر خواب‌های سبک و سنگین، یا عوامل دیگر غافل شود. امام صادق علیه السلام فرموده‏اند: «ما من حی الا و هو ینام خلا الله وحده» هیچ زنده‏ای نیست مگر اینکه می‏خوابد، تنها خداوند از خواب بدور است. (بحارالانوار، ج ۵۹، ص ۱۸۵)خداوند حیّ است و نیازمند خواب و چُرت نیست. (چون در طبع انسان، ابتدا حالت رِخوت و چُرت پیدا می‏شود، سپس خواب می‏آید، قرآن هم کلمه‏ «سِنَة» را مقدّم بر «نَوم» به‌کار برده است) خواب، زنده‏ها را از خود منقطع می‏کند تا چه رسد به دیگران، ولی خداوند خواب ندارد و همواره بر همه چیز قیّومیّت دارد.

مالکیت مطلقه خداوند

در ادامه آیه به مالکیت مطلقه خداوند اشاره کرده، می‏فرماید: برای او است آنچه در آسمان‌ها و زمین است (لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ).و این در واقع پنجمین وصف از اوصاف الهی است که در این آیه آمده، زیرا قبل از آن اشاره به توحید و حی و قیوم بودن، و عدم غلبه خواب بر ذات پاک او شده است.در واقع این مالکیت، نتیجه همان قیومیت است زیرا هنگامی که قیام به امور عالم و تدبیر آنها و همچنین خالقیت مخصوص ذات او باشد، مالکیت همه چیز نیز از آن او است.بنا بر این آنچه انسان در اختیار دارد و از آن استفاده می‏کند، ملک حقیقی او نیست تنها چند روزی این امانت با شرایطی که از ناحیه مالک حقیقی تعیین شده به دست او سپرده شده و حق تصرف در آنها را دارد و به این ترتیب مالکان معمولی موظف‏اند شرایطی را که مالک حقیقی تعیین کرده کاملا رعایت کنند و گرنه مالکیت آنها باطل و تصرفاتشان غیر مجاز است، این شرائط همان احکامی است که خداوند برای امور مالی و اقتصادی تعیین کرده است.به عبارت دیگر مالکیّت انسان، چند روزه و با شرایط محدودی است که از طرف مالک حقیقی یعنی خداوند تعیین می‏شود. حال که همه مملوک او هستند، پس چرا مملوکی مملوک دیگر را بپرستد؟ دیگران نیز بندگانی همچون ما هستند «عِبادٌ أَمْثالُکُمْ» (اعراف، ۱۹۴) طبیعت، ملک خداست و قوانین حاکم بر آن محکوم خداوندند.

ای کاش انسان‏ها هم از مِلک او و هم از مُلک او بهتر استفاده می‏کردند. اگر همه چیز از خدا و برای خداست، دیگر بخل و حرص چرا؟ آیا خدای خالق، ما را رها کرده است؟«أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدیً» (قیامت، ۳۶) امام کاظم علیه السلام از در خانه شخصی به نام «بُشر» می‏گذشت، متوجّه سر و صدا و آواز لهو و لعبی شدند که از خانه بلند بود. از کنیزی که از آن خانه بیرون آمده بود پرسیدند صاحبخانه کیست؟ آیا بنده است؟! جواب داد: نه آقا، بنده نیست آزاد است.

امام فرمود: اگر بنده بود این همه نافرمانی نمی‏کرد. کنیز سخن امام را وقتی وارد منزل شد به صاحبخانه باز گفت. او تکانی خورد و توبه کرد. (تتمة المنتهی، ص ۳۲۹) از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: اوّلین درجه تقوا و بندگی خدا آن است که انسان خودش را مالک نداند. (بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۲۵)ناگفته پیداست توجه به این صفت که همه چیز مال خداست اثر تربیتی مهمی در انسان‌ها دارد، زیرا هنگامی که بدانند آنچه دارند از خودشان نیست و چند روزی به عنوان عاریت یا امانت به دست آنها سپرده شده این عقیده به طور مسلم، انسان را از تجاوز به حقوق دیگران و استثمار و استعمار و احتکار و حرص و بخل و طمع باز می‏دارد.پیام قسمت بحث شده از آیة الکرسی در این مقاله: ۱ـ هیچ گاه خواب سبک و سنگینی او را فرا‌نمی‏گیرد و لحظه‏ای از تدبیر جهان غافل نمی‏شود بنابر این فیض و لطف تدبیر خداوند دائمی است، و لحظه‌ای قطع نمی‏گردد (لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ).۲ـ همه چیز از اوست. «لَهُ ما فِی السَّماواتِ».

آمنه اسفندیاری