بوردیو و نظریه عمل

آنچه مسلم است همواره مسائل خاص و ایده های اساسی در رابطه با حل این مسائل در حوزه علوم اجتماعی وجود داشته اند به نظر می رسد کسانی چون بوردیو در کار خود بیشتر به کشمکش با دیدگاه های کلاسیک پرداخته اند بوردیو نیز همانند آنتونی گیدنز, ای پی تامپسون و ریموند ویلیامز قائل به وجود دیالکتیک بین ساختار و عاملیت است

اساسی ترین خدمتی که بوردیو به علوم اجتماعی ارائه کرده، تلاش او در جهت ایجاد نظریه عمومی عمل بوده است. به طور کلی کار او دربردارنده راه حل های موثر و منحصر به فرد برای مسائل اساسی است که ذهن دانشمندان علوم اجتماعی انگلیسی- امریکایی معاصر را به خود مشغول داشته اند.

مسائلی که در واقع در نتیجه تقابل دیدگاه های ذهنیت گرا و عینیت گرا پدید آمده اند. هدف اصلی بوردیو گذار از این تقابل و تعارض نظری است که در چارچوب دانش علمی وجود دارد و تبدیل این تقابل به رابطه ای دیالکتیکی بین ساختار و عاملیت است. بوردیو هم به عنوان یک جامعه شناس و هم به عنوان یک فیلسوف در جهان اندیشه شناخته می شود. دلیل این امر یکی آموزش هایی است که وی در هر دو حوزه دیده است و دیگری ارتباط روشنی است که همواره بین فلسفه و جامعه شناسی وجود داشته، در واقع این فلسفه است که بنیادهای نظری جامعه شناسی را فراهم می آورد.

منابع فکری بوردیو، نظریه پردازانی چون مارکس، دورکیم، وبر، فردیناند دوسوسور و ویتگنشتاین بوده اند و مکاتبی چون پدیدارشناسی، ساختارگرایی و فلسفه تحلیلی نیز بر کار او تاثیر گذاشته اند. به عنوان یک نظریه پرداز خلاق و صاحب اندیشه، بوردیو اندیشه های مرکزی و بنیادی نظریه پردازان غربی در حوزه های مورد نظرش را گردهم آورده و بستری خاص خود از آنها ارائه داده است. از نظر بسیاری از منتقدان، دستاوردهای او دلیلی است بر این مدعا که نسل جدیدی از روشنفکران پدید آمده که تعریفی جدید از جامعه را عرضه می کنند.

به اعتقاد آنها این جامعه شناسی جدید بر بازمانده های«جهانی ویران شده» بنا شده و با آغاز دهه ۱۹۶۰، بازگشت مجدد مارکسیسم نظری- علمی و زبانه کشیدن آتش انقلاب؛ حیات خود را آغاز کرده است. تاثیر اندیشه های بوردیو بر معلمان مدارس، دانشجویان و فعالان سیاسی قابل توجه است.

علت این تاثیرگذاری عمیق این است که وی در طول جنبش های تاریخی ۱۹۶۰فرانسه، از طریق روش شناسی خاص خود که به دنبال آشکار ساختن ماهیت ساختارهای سلطه و توهمات ایده آلیستی لیبرالیسم بود، شکست ها و مشکلات آتی در زمینه تحقق آموزش عمومی را مورد تحلیل قرار می داد. در نتیجه کار او همچنان پس از پایان دهه ۱۹۶۰ نیز تاثیرات خود را حفظ کرده است. بوردیو با آگاهی نسبت به تاثیر تاریخ و عرصه (Field) بر کار فکری و روشنفکرانه، اغلب به بررسی جایگاه خود در عرصه روشنفکری و مبانی اندیشه هایش پرداخته است.

از آنجا که جامعه شناسان تولیدکنندگان آثار فرهنگی هستند، روشی که بوردیو برای بررسی و مطالعه عرصه های تولید فرهنگی ارائه کرده می تواند در زمینه بررسی و مطالعه وضعیت اساتید دانشگاه و محققان نیز به کار رود. از این رو، به اعتقاد بوردیو اساتید دانشگاه بهتر می توانند مبانی و ریشه های اندیشه های خود را دریابند و مکانیسم های اجتماعی حاکم بر اندیشه هایشان را کنترل و هدایت کنند.

از نظر او، موقعیت یک استاد دانشگاه در سلسله مراتب دانشگاهی، براساس چارچوب ساختار مورد نظر و همچنین معنایی که سایر اساتید بر آن حمل می کنند، تعریف می شود. یکی از مهمترین تاثیرات عرصه، طرح مسائل یا پرسش هایی خاص و در پی آن ایجاد جهت گیری های فعالیتی و تحقیقاتی متناسب با آنها در میان افرادی است که در آن عرصه فعالیت می کنند و بدین طریق دامنه پرسش های تحقیقاتی مشروع و ممکن را محدود می سازند.

اگر بخواهیم بوردیو را به عنوان یک جامعه شناس اروپایی در چارچوب سنت های غالب اروپایی چون پدیدارشناسی، ساختارگرایی و همچنین مارکسیسم قرار دهیم، در واقع او را یک متفکر پسامارکسیست ، پساساختارگرا ، مارکسیست یا وبری قلمداد کرده ایم. در حالی که به نظر می رسد با توجه به ماهیت دیالکتیکی و چندبعدی کار او، اطلاق هر یک از این برچسب ها به او گمراه کننده خواهد بود. کارهای بوردیو در واقع رابطه تنگاتنگ و متقابلی را بین نظریه و عمل برقرار می کنند. وی از زمان شروع کار خود در اوایل دهه ۱۹۶۰، به طور مستمر به تجدیدنظر و بازنگری در اندیشه های محوری خود پرداخته است.

● روش شناسی بوردیو

روش اصلی که بوردیو در تحقیقات و مطالعات خود به کار برده است روش ساختارگرایی تکوینی است. این روش دربردارنده شیوه اندیشیدن و نحوه طرح پرسش است. هدف بوردیو در استفاده از این روش تلاش برای توصیف، تحلیل و بررسی چگونگی پیدایش و تکوین اشخاص یا ساختارهای اجتماعی و گروه هاست. از این رو، با توجه به رابطه دیالکتیکی که او بین ساختار و عاملیت برقرار می کند؛ نظریه ای شکل می گیرد که هدفش تحلیل زندگی عملی است.

درچارچوب این نظریه است که رابطه متقابل بین عمل اقتصادی افراد و جهان «بیرونی» تاریخ طبقاتی و عمل اجتماعی مورد بحث قرار می گیرد. انجام چنین کاری نیازمند شیوه تفکر نسبیت گرایی است که از تقابل تصنعی ساختارهای عینی و نمودهای ذهنی فراتر رفته و در عین حال به بررسی کنش متقابل عینی و روزمره مردم نیز تقلیل نیابد.

رهیافتی که بوردیو عرضه می کند بسیار پیچیده است. به اعتقاد او واقعیت اجتماعی پیچیده است و علوم اجتماعی (مردم شناسی، جامعه شناسی، آموزش و تاریخ) ناگزیر از به کار گیری و ایجاد مفاهیم و روش هایی هستند که بتوانند این واقعیت پیچیده را نشان داده و درک کند. ساختارگرایی تکوینی موردنظر بوردیو با هدف فهم و درک مبانی شکل گیری ساختارهای اجتماعی و همچنین تمایلات و گرایش های کنش گرایی است که در درون این ساختارها زندگی می کنند. دو ابزار مفهومی محوری در کار بوردیو عبارتند از ؛ هابیتوس و عرصه .

این مفاهیم بنیادی توسط ایده هایی چون قدرت نمادین، استراتژی و کشمکش (برای کسب قدرت نمادین و مادی) و همچنین انواع مختلف سرمایه (اقتصادی، فرهنگی و نمادین) تقویت می شوند. بوردیو به منظور دستیابی به جایگاهی مستقل به عنوان یک نظریه پرداز، دو گسست اساسی را پدید آورده است؛ یکی با مارکسیسم مدرن که به اعتقاد او متفکرین این نوع مارکسیسم حتی از مارکس هم مارکسیست تر هستند و همچنین با یک شاخه از دانش پدیدارشناسی که به گفته بوردیو «به دنبال آشکار ساختن حقیقت تجربه اولیه جهان اجتماعی است و پرسش های مرتبط با شرایط امکان پذیر بودن خود را نادیده می گیرد».

● گسست از مارکسیسم

مشکل اصلی بوردیو با آن دسته از مردم شناسان مارکسیست است که در برابر نوعی از قوم گرایی زیرکانه تسلیم شده اند. این عده با تکیه بر تعریف محدود منفعت اقتصادی (که خود محصول تاریخی سرمایه داری است) و تعمیم روش ها و مقولات اقتصاد سرمایه داری به اقتصادهای باستانی در واقع موضوع مورد مطالعه خود را به لحاظ هستی شناختی متحول می سازند. به اعتقاد بوردیو این نوع اقتصادگرایی افراطی در تحلیل های خود هیچ جایی برای منفعت نمادین باقی نمی گذارد.

سلطه ای که نظام های نمادین بر واقعیت اعمال می کنند، در کار بوردیو از اهمیت فراوانی برخوردار است. نظام های نمادین ابزارهای دانش و سلطه هستند که اجماع و وفاق را در درون یک اجتماع پدید آورده و به بازتولید نظم اجتماعی یاری می رسانند. سنت مارکسیستی کلاسیک بر کارکردهای سیاسی نظام های نمادین تاکید داشته و به بررسی ارتباط بین این نظام ها در چارچوب منافع طبقه مسلط و همچنین مساله آگاهی کاذب در طبقات تحت سلطه می پردازد. به اعتقاد بوردیو این نوع نگاه روابط قدرت را به ارتباطات و مراودات عادی تقلیل می دهد.

به نظر او کارکرد واقعی که نظام های نمادین در حوزه سیاسی ایفا می کنند عبارت است از تلاش برای مشروع سازی سلطه از طریق تحمیل تعریف «مشروع» و «صحیح» از جهان اجتماعی. کشمکش هایی که بین نظام های نمادین به منظور تحمیل دیدگاه خاص خود در باب جهان اجتماعی وجود دارند، فضای اجتماعی را فراهم می آورند که مردم در چارچوب آن زندگی خود را بنا کرده و به پیگیری تضادهای نمادین موجود در زندگی روزمره از طریق اعمال خشونت نمادین سلطه گر بر تحت سلطه می پردازند.

این خشونت های نمادین در حوزه آموزش، روابط در محیط کار، سازمان های اجتماعی و حتی در ارتباط با امور هنری و زیبایی شناسانه نیز صورت می گیرند. بوردیو با تحلیل اقتصادهای باستانی که در آنها سرمایه نمادین و اقتصادی کاملاً قابل تبدیل به هم هستند و متمایز ساختن آنها در نحوه محاسبه را اساساً عملی قوم گرایانه می داند، به کشف رابطه بین این دو شکل از سرمایه در جوامعی پرداخته که در پایان نوعی گذار مدرن که «افسون زدایی» نام دارد، قرار گرفته اند.

● گسست از پدیدارشناسی

اختلاف اساسی بوردیو با آنچه که خود او را «دانش پدیدارشناسانه» می نامد در ارتباط با انسان گرایی نارس و ناپخته ای است که هدف آن ایجاد علمی است که صرفاً بر پایه «تجربه زنده» و «قلمرو ذهنیت» استوار است.

او هدف اساسی اش را از تدوین چارچوب نظری خاص خود، ایجاد علمی می داند که برمبنای روابط دیالکتیکی بین ساختارهای عینی و تمایلات ساختارمندی استوار است که ساختارهای عینی مورد نظر در درون تمایلات مذکور شکل واقعی یافته و بازتولید می شوند. در واقع هدف اصلی طرح نظری وی، ایجاد رابطه دیالکتیکی بین ساختار و عاملیت است. بوردیو به جای هر نوع رابطه ساده بین فرد و ساختار، رابطه ای را بین هابیتوس و عرصه در نظر می گیرد که به اعتقاد او این رابطه است که می تواند در تحلیل کنش های اجتماعی به کار آید. در این راستا وی فرمولی بنیادی را ارائه می کند که توضیح دهنده و تبیین کننده عمل اجتماعی است: field=(habitus x capital) « practice.

---