این دندان عقل لعنتی

یکی از رایج ترین مشکلات دختران و پسران جوان در رده سنی ۱۸, ۱۹ تا حدود ۳۰ سال دردسرهایی است که بابت دندان عقل متحمل می شوند افراد مسن تر هم کمابیش با این مشکلات درگیر هستند ولی معمولا مشکلات دندان عقل بیشتر در بیماران جوان دیده می شود

یکی از رایج‌ترین مشکلات دختران و پسران جوان در رده سنی ۱۸، ۱۹ تا حدود ۳۰ سال دردسرهایی است که بابت دندان عقل متحمل می‌شوند. افراد مسن‌تر هم کمابیش با این مشکلات درگیر هستند ولی معمولا مشکلات دندان عقل بیشتر در بیماران جوان دیده می‌شود. هر سال میلیون‌ها نفر بیمار اغلب جوان در کلینیک‌های دندان‌پزشکی در سراسر دنیا از شر دندان‌های عقل خود خلاص می‌شوند. بیماران کلافه از شرایط عذاب‌آور دندان عقل معمولا می‌پرسند، این دندان عقل اصلا چیست؟ چرا اینقدر دیر درمی‌آید؟ آیا حتما باید آن را کشید؟ آیا جراحی‌اش درد دارد؟ ده‌ها سوال مشابه دیگر. اگر این سوالات برای شما هم پیش آمده گفت‌وگوی ما با دکتر شیرانی را از دست ندهید. دکتر غلامرضا شیرانی، متخصص جراحی دهان و فک و صورت، فلوشیپ بازسازی فک و صورت از آلمان و عضو هیئت علمی دانشکده دندان‌پزشکی دانشگاه تهران هستند.

● این دندان عقل از کجا آمده؟

دندان عقل یکی از نمونه‌های تکامل بشر در طول هزاران سال است. انسان‌های اولیه استخوان‌بندی و اسکلت درشت‌تری داشته‌اند. جمجمه‌های بدست آمده نشان داده، بشر اولیه ۳ دندان آسیاب بزرگ داشته که از هر ۳ آن‌ها برای جویدن استفاده می‌کرده است. علت هم این بوده که غذاهای انسان‌های اولیه اغلب خام و سفت بوده و آن‌ها برای جویدن این غذاها به دندان‌های آسیاب بیشتر و آرواره‌های قوی‌تر نیاز داشته‌اند. به مرور با پیشرفت شرایط زندگی، بشر یاد می‌گیرد غذاها را بپزد. در نتیجه رژیم غذایی نرم‌تر می‌شود و کم کم نیاز به آرواره‌های قوی‌تر و دندان‌های بیشتر از بین می‌رود. در نتیجه فک انسان در کنار سایر استخوان‌ها به مرور کوچک‌تر می‌شود. بنابراین آخرین دندان آسیاب بزرگ به‌تدریج فضای کافی برای رویش را از دست می‌دهد. در نتیجه شیوع نهفتگی در این دندان افزایش می‌یابد. هرچه جلوتر می‌رویم نهفتگی در این دندان شایع‌تر می‌شود. در واقع سومین آسیاب بزرگ فک به‌تدریج در حال حذف شدن از ژنتیک انسان است.

● شرایط رویش یک دندان

برای این‌که دندانی رویش پیدا کند باید ۳ عامل وجود داشته باشد: اول این‌که مسیر رویش باز باشد یعنی مثلا ریشه دندان‌های کناری این مسیر را مسدود نکرده باشند، دوم این‌که فضای موجود برای رویش دندان مناسب باشد یعنی سایز دندان با مقدار فضای موجود متناسب باشد و سوم این‌که دندان اصلا توان رویش داشته باشد. اگر هر کدام از این ۳ عامل دچار اشکال باشند دندان به سمت نهفتگی می‌رود.

● چرا می‌گوییم دندان عقل

معمولا جوانه دندان عقل از حدود ۱۱، ۱۲ سالگی شروع به تشکیل می‌کند یعنی زمانی که عمده دندان‌های دائمی رویش پیدا کرده‌اند. بعد از شکل‌گیری دندان، فرآیند رویش آغاز می‌شود که معمولا در ۱۸، ۱۹ سالگی است چون این دندان در سنی رویش پیدا می‌کند که فرد پا به مرحله بزرگسالی می‌گذارد به آن دندان عقل (wisdom tooth) می‌گویند. مشکلات فرد هم از همان سن آغاز می‌شود. البته سن رویش دندان عقل به میزان رشد اسکلت صورت بستگی دارد. در برخی افراد در ۱۶، ۱۷ سالگی دندان عقل تقریبا تکمیل شده ولی در برخی موارد در ۲۰ سالگی هنوز ریشه‌ها کامل نشده‌اند.

● دندان‌های مدفون

دندان‌های نهفته آن‌هایی هستند که دیگر توان رویش ندارند. این قبیل دندان‌ها ممکن است به ضایعات خطرناکی تبدیل شوند. معمولا اگر دندان عقل تا ۲۱ تا ۲۲ سالگی رویش پیدا نکرد دیگر رویش نخواهد یافت. این دندان‌ها باید حتما با جراحی خارج شوند و بهتر است این کار تا زیر ۳۰ سالگی انجام شود چون از ۱۷، ۱۸ سالگی تا ۳۰سالگی فرآیند التیام زخم سریع‌تر است، بیمار توان بدنی بیشتری دارد و عوارض و خطرات جراحی کمتر خواهد بود. چون ممکن است مشکلات این دندان در مثلا ۶۵ سالگی خود را نشان بدهد. حالا ما یک بیمار مسن داریم که ممکن است مشکلات قلبی، فشار خون، دیابت و... داشته باشد، استخوانش ضعیف‌تر است و زخم‌هایش دیرتر خوب می‌شوند.

● عقل پایین، عقل بالا

در دندان‌های نیمه روئیده فک پایین یکی از مشکلات ضربه زدن دندان عقل بالا روی لثه‌ای است که سطح دندان نیمه روئیده را پوشانده است. این کار باعث تشدید التهاب و درد در دندان عقل پایین می‌شود. بنابراین در چنین شرایطی گاهی ناچاریم ابتدا دندان عقل بالا را خارج کنیم و چند روز بعد با کاهش التهاب دندان عقل پایین آن را هم خارج کنیم.

● مصائب دندان عقل

مشکلات مربوط به دندان عقل بسیار زیاد و متنوع بوده و از یک التهاب لثه اطراف آن گرفته تا تومورهای بزرگ و خطرناک متفاوت هستند. مهم این است که در دوران رویش و پس از آن دندان باید تحت نظر باشد. مشکل این است که برخی از این عوارض مسئله واضحی برای بیمار ایجاد نمی‌کنند. مثلا بیمار برای مشکل دیگری مراجعه می‌کند و بعد در رادیوگرافی معلوم می‌شود که کیست یا تومور بسیار بزرگی در اطراف دندان عقل تشکیل شده و استخوان فک را به‌شدت تخریب کرده است. بیمار هم اصلا متوجه نشده چون علامتی نداشته. درمان چنین ضایعاتی مشکل است و عوارض خاص خودش را دارد.

● دندان عقل مثل بقیه دندان‌های دائمی

جالب است که اگر دندان شیری کودک بیفتد و دندان دائمی فورا رویش پیدا نکند و ۲، ۳ ماه به تاخیر بیفتد والدین حتما به دندان‌پزشک مراجعه می‌کنند که چرا دندان بچه درنیامده. ولی در مورد دندان عقل چنین حساسیتی وجود ندارد گرچه مشکلات مربوط به آن بسیار زیادتر است. علت شاید بی‌توجهی خود بیمار جوان باشد که از حساسیت این موضوع آگاه نیست و والدین هم در این زمینه او را راهنمایی نمی‌کنند. توصیه می‌کنیم، اگر دندان عقل در ۱۸، ۱۹ سالگی نهایتا تا ۲۰ سالگی رویش پیدا نکرد فرد باید حتما برای بررسی موضوع به دندان‌پزشک مراجعه کند.

● دندان‌های نصفه و نیمه

این دندان‌ها نصفه درآمده‌اند حالا چه مستقیم، چه کج؛ و بخشی از لثه روی آن‌ها را گرفته. معمولا این قبیل دندان‌ها بیشترین مشکل را برای بیمار ایجاد می‌کنند. این دندان‌ها بهترین محیط کشت برای باکتری‌های حفره دهان هستند. در این حالت خرده‌های مواد‌غذایی زیر لثه اطراف دندان جمع می‌شوند و عفونت و التهاب ایجاد می‌کنند که گاهی این التهاب به‌صورت دردهای مزمن در ناحیه سر و صورت خود را نشان می‌دهد. این شرایط ممکن است چنان شدید باشد که باعث بستری شدن بیمار در بیمارستان شود به‌خصوص اگر بیمار دیر مراجعه کند یا سر خود آنتی‌بیوتیک مصرف کند احتمال تشدید مشکل و گسترش عفونت به فضاهای فک و صورت و حتی گردن وجود دارد. بنابراین اگر فرد متوجه شد که دندان عقلش به‌صورت نصفه درآمده و یکی، دو ماه است به همان حال مانده این دندان به احتمال فراوان بیشتر از این رویش نخواهد داشت و بیمار باید حتما برای خارج کردن آن به دندان‌پزشک مراجعه کند.

دندان عقل اصولا دندان دردسرسازی است چون در انتهای دهان قرار گرفته تمیز کردنش بسیار سخت است و امکان دارد باعث‌گیر غذایی و پوسیدگی دندان‌جلویی هم بشود. دندان عقل اگر دچار پوسیدگی بشود ترمیم یا درمان ریشه آن معمولا سخت‌تر از دندان‌های دیگر است

● عوارض جراحی

جراحی یک سری عوارض کوتاه مدت دارد مثل تورم، کبودی و درد که به مرور برطرف می‌شوند. یکی از عوارض مهم در جراحی دندان عقل پایین آسیب دیدن عصب فک پایین یا عصب زبان است. در این حالت ممکن است به‌دلیل مجاورت ریشه دندان عقل با این اعصاب لب یا نوک زبان بیمار دچار بی‌حسی شود. البته معمولا دندان‌پزشک قبل از جراحی احتمال وقوع چنین حالتی را با بیمار در میان می‌گذارد. به‌هرحال اگر آسیب‌دیدگی عصب شدید نباشد این شرایط معمولا از چند روز تا چند هفته بهبود می‌یابد. آسیب دیدگی‌های شدید دیرتر بهبود می‌یابند و ممکن است حس لب بیمار مثل روز اول نشود ولی معمولا بیمار به آن عادت خواهد کرد.

● جراحی در بیمارستان

عمده جراحی‌های دندان‌های عقل در مطب و با بی‌حسی موضعی قابل انجام است اما اگر شرایط پزشکی بیمار اجازه ندهد یا وضعیت دندان‌های نهفته خیلی پیچیده باشد، می‌توان در اتاق عمل بیمارستان این جراحی را انجام داد. در این صورت معمولا همه دندان‌های عقل نهفته در یک جلسه و همزمان با هم خارج می‌شوند.

● مراقبت‌های بعد از خارج کردن دندان عقل

بیمار تا یک ساعت بعد از جراحی نباید آب دهان خود را تف کند، باید تا چند ساعت بعد از جراحی غذاهای نرم و خنک بخورد.

تا ۴۸ ساعت از کشیدن سیگار خودداری کند، در ۲۴ ساعت اول کارهای سنگین بدنی انجام ندهد چون احتمال خونریزی یا باز شدن بخیه‌ها وجود دارد، با دهانشویه تجویز شده دهان را شست‌وشو دهد، داروهای تجویز شده را سر ساعت مصرف کند، با بخیه‌ها بازی نکند تا یک وقت باز نشوند، ۲۴ ساعت اول بعد از جراحی کمپرس یخ و ۲۴ ساعت سوم بعد از جراحی کمپرس گرما برای کاهش تورم بعد از جراحی مفید خواهد بود.