مجله های علمی دسترسی آزاد و الگوهای مالی نشر آنها

این مقاله ابتدا به مرور بحران کنونی تهیة نشریه های علمی و پژوهشی در کتابخانه های دانشگاهی و تخصصی که با مشکل افزایش هزینة اشتراک نشریه های ادواری مواجه هستند, می پردازد

این مقاله ابتدا به مرور بحران کنونی تهیة نشریه‌های علمی و پژوهشی در کتابخانه‌های دانشگاهی و تخصصی که با مشکل افزایش هزینة اشتراک نشریه‌های ادواری مواجه هستند، می‌پردازد. سپس پیش زمینة ظهور نشریه‌های علمی رایگان موسوم به «مجله‌های دسترسی آزاد» را مورد بررسی قرار داده و به بحث در مورد الگوهای رایج برای تأمین مالی این شیوة نشر می‌پردازد. هدف نشریه‌های دسترسی آزاد که عموماً به صورت الکترونیکی منتشر می‌شوند این است که مقاله‌های علمی را به صورت رایگان در دسترس همگان قرار دهند. در الگوی سنتی، هزینه نشر یک نشریه از طریق حقّ اشتراک تأمین می‌شود. در عوض، مجله‌های دسترسی آزاد تلاش می‌کنند تا هزینة نشر خود را از مجرایی غیر از گرفتن حق اشتراک، از خوانندگان تأمین کنند. از شیوه‌های رایج مورد استفادة این مجله‌ها برای تأمین هزینه، می‌توان به گرفتن پول از مؤلفان برای نشر مقاله‌های آنان، درج آگهی تبلیغاتی، و یا جلب حمایت سازمانها و مؤسسات حامی پژوهش و نشر اشاره کرد. اگر چه تردیدهای بسیاری در مورد موفقیت این الگوی نشر مجله‌های علمی در دراز مدت وجود دارد، اما تعداد این مجله‌ها در حال حاضر رو به افزایش است و این می‌تواند دلیلی بر امکان همزیستی مجله‌های دسترسی آزاد در کنار مجله‌های سنتی باشد.

● مقدمه

تا پیش از قرن هفدهم میلادی، ارتباط علمی میان دانشمندان عموماً بر مکاتبه‌های شخصی متکی بود. در کنار کتاب که دستاوردهای درازمدت دانشمندان را به کندی به دیگران انتقال می‌داد، ارتباطات فردی و مکاتبه‌های شخصی، فرایند بهتری برای آگاهی سریع دانشمندان از فعالیتها و دستاوردهای یکدیگر به شمار می‌رفت. اما بتدریج بر شمار دانشمندان افزوده شد. پژوهشگران علاقه‌مند به رسمیت شناخته شدن از سوی همتایان خود، خواهان ارائه راهکاری برای ایمن ساختن اندیشه‌های خود از سرقت، و نیز مجرایی برای مطلع شدن از اخبار و دستاوردهای علمی حوزه خود بودند. شیوة سنتی ارتباط علمی، جوابگوی این نیازها نبود. در چنین بستری بود که نشریه‌های علمی پا به عرصه حیات نهادند و نیز انجمنهای علمی بتدریج شکل گرفته و گسترده شدند. اولین نشریة علمی، هفته‌نامه‌ای بود به نام «مجله دانشوران»[۳] که در پنجم ژانویه سال ۱۶۶۵ در فرانسه منتشر شد و از سال ۱۸۱۶ نام آن تغییر یافت (فتاحی و منصوریان,۱۳۸۱، ص۱۴). این نشریه در ابتدا صرفاً سیاهه‌ای از کتابهای مهم بود. اما اولین نشریه علمی به معنای صحیح‌تر مجلة Philosophical Transactions of Royal Society بود که در ششم مارس ۱۶۶۵ در انگلستان منتشر شد. انتشار هر دو نشریه مذکور هنوز ادامه دارد (Brown & Smith, ۱۹۸۰, p. ۴).

از سال ۱۶۶۵ که می‌توان آن‌ را آغاز رسمی ارتباطات علمی به شیوه مدرن نامید، پیوسته بر تعداد دانشمندان، مقاله‌ها و نشریه‌های علمی افزوده شده است (Tenopir & King, ۲۰۰۰). افزایش چشمگیر انجمنهای علمی، بهبود خدمات پستی و نیز توسعه علوم و تقسیم آنها به زیرشاخه‌های متعدد طی سده‌های بعد، تأثیر بسزایی بر رشد تعداد نشریه‌های علمی داشت. هم‌اکنون انتشار نشریه‌های علمی تکامل یافته و به بلوغ رسیده است. امروزه شاهد نشر هزاران نشریه علمی ـ تخصصی در حوزه‌های مختلف علمی هستیم. انتشار مجله‌های علمی جدید پس از جنگ جهانی دوم شتاب گرفت و تا سال ۱۹۹۴ روند صعودی داشت به طوری که تنها در این سال ۱۰۵۰ عنوان به جمع نشریه‌های علمی افزوده شد. پس از آن، این روند سیر نزولی یافته است. در حال حاضر (شهریور ۱۳۸۴) تعداد نشریه‌های ادواری که تحت عنوان «علمی ـ دانشگاهی» در پایگاه اولریخ فهرست شده‌اند، به ۵۳۶۹۲ عنوان می‌رسد که از این میان ۲۳۱۸۱ عنوان از نوع «مجله» هستند و از میان این مجله‌ها نیز ۷۳۷۲ عنوان به صورت آنلاین قابل دسترس می‌باشند. نشریه‌ها از ۱۸۰۰ میلادی تاکنون دارای رشد ثابت ۴۶/۳ درصدی بوده‌اند (Mabe, ۲۰۰۳, p. ۱۹۶).

این روند افزایش تعداد دانشمندان، مقاله‌ها و مجله‌ها به مدت سه سده ادامه یافت، تا اینکه در نیمه دوم قرن بیستم نشانه‌های بحران بتدریج ظهور کرد. با وجود رشد متون علمی و تعداد دانشمندان که متقاضی دسترسی به این متون بودند، بودجه کتابخانه‌ها از رشد کافی برخوردار نبود و بسیاری شروع به لغو اشتراک برخی نشریه‌های خود کردند. این وضعیت در متون کتابداری و اطلاع‌رسانی به «بحران نشریه‌ها» معروف است (Manna, ۲۰۰۳). مقاله حاضر با توضیح بحران موجود در بازار مجله‌های علمی بویژه از منظر کتابداران و متخصصان اطلاع‌رسانی، سعی خواهد کرد نشر مجله‌های علمی رایگان موسوم به «مجله‌های دسترسی آزاد» را به عنوان یکی از راهکارهای به کارگرفته شده برای فایق آمدن بر این بحران و تسهیل ارتباطهای علمی تشریح نماید. روشهای مورد استفاده برای تأمین مالی این شیوة نشر مجله‌های علمی و چشم‌اندازهای آینده آنها نیز در بخشهای بعدی مقاله مورد بحث قرار می‌گیرند.

● بحران نشریه‌های علمی

طی سالهای اخیر، مطالب بسیاری در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی درباره بحران نشریه‌ها منتشر شده است (برای نمونه نگاه کنید به: Geleijnse, ۱۹۹۹; Manna, ۲۰۰۳; Macgregor, ۲۰۰۵). این بحران که به مشکل فراروی کتابخانه‌های دانشگاهی و تخصصی برای اشتراک نشریه‌های علمی اشاره دارد، دارای دلایل مختلفی است و در حقیقت معرّف شکاف موجود میان میزان منابعی است که کتابخانه‌ها قادر به تهیه آنها هستند و میزان منابعی که پژوهشگران نیاز دارند. جوهره این بحران این است که از یک سو حجم مقاله‌ها و مجله‌های علمی و هزینه اشتراک نشریه‌های علمی افزایش یافته و می‌یابد و از سوی دیگر کتابخانه‌های دانشگاهی و تخصصی با بودجه محدود و انتظارهای رو به افزایش مراجعان برای تدارک نشریه‌های علمی بیشتر، مواجه هستند. در نتیجه، بیم آن می‌رود که کتابخانه‌ها قادر به همگامی با مخاطبان خود و برآوردن نیازهای اطلاعاتی آنان که همانا وظیفه اصلی کتابخانه‌هاست نباشند و این شکاف روز به روز عمیق‌تر شود.

آمار انجمن کتابخانه‌های پژوهشی آمریکا (ARL) نشان می‌دهد که در فاصله سالهای ۱۹۸۶ تا ۲۰۰۳، در حالی که شاهد افزایش ۲۶۰ درصدی هزینه اختصاص یافته به نشریه‌ها در کتابخانه‌ها هستیم، میزان نشریه‌های خریداری شده تا سال ۲۰۰۱ تقریباً سیر نزولی داشته و پس از آن قدری افزایش یافته است. میزان نشریه‌های خریداری شده در سال ۲۰۰۱ حدود ۵ درصد کاهش داشته است (ARL, ۲۰۰۳). نمودار ۲ به خوبی نمایی از وضعیت بحرانی نشریه‌ها را در کتابخانه‌ها نشان می‌دهد. کاهش هزینه یک واحد نشریه در سال ۲۰۰۱ به این علت است که در این سال ناشران بیشتری اقدام به ارائه اشتراک الکترونیک دسته جمعی نشریه‌های خود در قالب قراردادهای معروف به «قرارداد بزرگ» (Big Deal) نمودند(توضیح این قراردادها در ادامه ارائه می‌شود). همچنین، آمار نشان می‌دهد که هزینه صرف شده برای نشریه‌های الکترونیکی در کتابخاهای دانشگاهی آمریکا در فاصله سالهای ۱۹۹۴ تا ۲۰۰۳ بیش از هجده برابر شده است که نشان‌دهنده روند رو به افزایش گرایش کتابخانه‌ها به اشتراک نسخه الکترونیکی نشریه‌ها و نیز روند رو به افزایش هزینه اشتراک نشریه‌هاست (Young & Kyrillidou, ۲۰۰۴). در انگلستان نیز در حالی که در سالهای اخیر سهم ادواریها از بودجه کتابخانه‌های دانشگاهی حدود ۵۰ درصد افزایش یافته، اما کتابخانه‌ها نتوانسته‌اند تعداد نشریه‌های مورد اشتراک خود را ثابت حفظ کنند واین تعداد کاهش یافته است (House of Commons, ۲۰۰۴). این وضعیت قاعدتاً در سایر کشورها که اقتصاد ضعیف‌تری دارند، بدتر است.

عوامل متعددی در ایجاد این شرایط بحرانی دخالت دارند که می‌توان آنها را در قالب سه گروه عمده دسته بندی کرد:

الف) عوامل ناشی از سیاستهای ناشران

طی دهه‌های گذشته شاهد کاهش تدریجی مجله‌های علمی منتشر شده توسط دانشگاهها و انجمنهای علمی و استیلای ناشران خصوصی بر بازار نشر بوده‌ایم. بسیاری از دانشگاهها و انجمنهای علمی به دلیل مشکلات مالی و فنی، نشریه‌های علمی خود را به ناشران خصوصی فروخته و یا انتشار آنها را به این ناشران واگذار کرده‌اند. این‌گونه تصرف تدریجی مجله‌های علمی توسط ناشران خصوصی، گاه با اعتراض اعضای هیئت تحریریه نیز مواجه می‌شود. به عنوان مثال، در اکتبر ۲۰۰۱ چهل نفر از اعضای هیئت تحریریه مجله Machine Learning از انتشارات Kluwer برای حمایت از نشریه الکترونیکی Journal of Machine Learning Research (JMLR) استعفا دادند. همچنین در ۱۹۹۹، ۱۴ نفر از ۲۶ عضو هیئت تحریریه مجله Journal of Academic Librarianship در اعتراض به فروش آن به انتشارات الزویر استعفا دادند (Booth et al., ۲۰۰۲).

مشکل دیگر، نوع قراردادهای اشتراک مجله‌هاست که ناشران به کتابخانه‌ها و دیگر خریداران تحمیل می‌کنند. قراردادهای اشتراک گروهی مجله‌ها موسوم به «قرارداد بزرگ» که بویژه با گسترش دسترسی الکترونیک به مجله‌ها رواج بسیار یافته، منتقدان بسیاری دارد. به عنوان مثال، فالک در مقالة خود به شرح اعتراض کتابخانه‌های دانشگاهی علیه ناشران مجلات و قیمتهای آنها پرداخته است (Falk, ۲۰۰۴). طی این نوع قراردادها، کتابخانه یا گروهی از کتابخانه‌ها به عنوان یک کنسرسیوم با پرداخت مبلغی به ناشر، از حق دسترسی الکترونیک به تمامی نشریه‌های آن ناشر برخوردار می‌شوند. حق محدود کتابخانه‌ها برای گزینش نشریه‌های مورد نیازشان و نیز محدودیت در لغو اشتراک یک نشریه بخصوص در صورت عدم تمایل یا نیاز کتابخانه به آن نشریه، از جمله انتقادهای وارد است. (برای اطلاع بیشتر در مورد این قراردادها نگاه کنید به Ball, ۲۰۰۴; Van Orsdel & Born, ۲۰۰۳).

ب) عوامل مربوط به کتابخانه‌ها

کتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی به عنوان عمده‌ترین خریداران مجله‌های علمی، اهمیت زیادی در اقتصاد این صنعت دارند. با این حال، کاهش بودجه یا ناکافی بودن آن از مشکلات همیشگی کتابخانه‌هاست. برخی عوامل اقتصادی نیز گاه بر این مشکلات می‌افزایند. به عنوان مثال، نوسان نرخ برابری دلار در برابر یورو و پوند، گاه قدرت خرید کتابخانه‌های واقع در حوزة جغرافیایی یکی از این واحدهای پولی را کاهش می‌دهد. این مشکل در مورد کشورهای در حال توسعه نیز صدق می‌کند. روز به روز فشار بیشتری بر کتابخانه‌ها برای همگامی با روند علمی دانشگاهها یا سازمانهای مادر وارد می‌آید. کاربران لزوماً آگاهی چندانی از محدودیتهای مالی کتابخانه‌ها ندارند و ناتوانی آنها در تأمین به موقع مجله‌ها و کتابهای علمی را ممکن است ناشی از ضعف مدیریتی و خدماتی کتابخانه‌ها و کتابداران تلقی کنند. از این‌‌رو، شیوه‌های جدید و کارآمد تأمین منابع مانند دسترسی آزاد به مجله‌های الکترونیکی، اغلب از سوی کتابخانه‌ها و دیگر مراکز اطلاعاتی مورد استقبال قرار می‌گیرند.

ج) عوامل مربوط به خوانندگان

در میان منابع علمی، مقاله‌های نشریه‌های علمی برای دانشمندان و پژوهشگران اهمیت ویژه‌ای دارد. (Tenopir et al., ۲۰۰۵; Tenopir & King, ۲۰۰۲, p. ۲۵۹). افزایش تعداد دانشمندان و آثار علمی آنان از یک سو عامل رشد نشریه‌های علمی بوده و از سوی دیگر تقاضا برای نشریه‌های علمی را افزایش داده است. این تقاضا عمدتاً در کتابخانه‌های دانشگاهی و تخصصی تجلی یافته، زیرا پژوهشها (Tenopir, ۲۰۰۳; Tenopir & King, ۲۰۰۱, p. ۱۱۷) نشان داده که دانشمندان امروزه تمایل کمتری برای اشتراک نشریه‌ها به صورت شخصی دارند و بیشتر مقاله‌های مورد نیاز خود را از کتابخانه‌ها تأمین می‌کنند که یکی از دلایل آن می‌تواند هزینه‌های بالای اشتراک نشریه‌ها باشد.

همچنین برخی دانشمندان از کندی سرعت چرخه نشر در برخی مجله‌ها گلایه دارند و معتقدند با به‌ کارگیری تسهیلات نشر الکترونیکی، می‌توان این فرایند و اجزای آن از جمله بررسی تخصصی[۵] را تسریع کرد. ذکر این نکته نیز حایز اهمیت است که نشر «دسترسی آزاد» به دلیل مزایای آن دارای جذابیت زیادی برای مؤلفان است. نتایج بررسیها (Lawrence, ۲۰۰۱, p. ۵۲۱; Antelman, ۲۰۰۴) نشان می‌دهد که مقاله‌های برخوردار از دسترسی آزاد، بیشتر خوانده شده و مورد استناد قرار می‌گیرند و طبعاً هر مؤلفی خواستار دسترس‌پذیری بیشتر و آسان تر به آثار خود است. تنها نکته در مورد مجله‌های دسترسی آزاد که بنا بر پیمایشهای انجام شده (Rowlands et al., ۲۰۰۴) به نظر می‌رسد موجب نگرانی مؤلفان و پژوهشگران شده، احتمال حذف یا افت کیفیت فرایند بررسی تخصصی در این نوع نشر و در نتیجه افت کیفیت مقاله‌های علمی است. این نگرانی نیز بیشتر از کمبود آگاهی در مورد این نوع نشر و از این سوء تفاهم ناشی می‌شود که مجله‌های دارای دسترسی آزاد فاقد فرایند بررسی تخصصی هستند. در حالی که مجلات دسترسی باز نیز همانند سایر مجلات علمی دارای گروه ویراستار و مراحل ویراستاری و گزینش مقالات می‌باشند.

تمامی این مشکلات در دسترسی دانشمندان به مجله‌های علمی، موجب شده گروهی در جستجوی شیوه‌ای دیگر برای دسترس‌پذیرکردن مقاله‌های علمی برآیند. در میان شیوه‌های مطرح و عملی شده می‌توان به ایجاد آرشیوهای نسخه‌های پیش از چاپ مقالات[۶]، مجموعه‌های سازمانی[۷] و انتشار نشریه‌های علمی به شیوه دسترسی آزاد اشاره کرد.

● مجله‌های علمی دسترسی آزاد و پیشینه آنها

تاکنون تعاریف متعددی برای نشر دسترسی آزاد از سوی این نشریه‌ها و یا در نشستها و همایشهای بین‌المللی ارائه شده است (برای مروری کلی بر نشر دسترسی آزاد، نگاه کنید به Suber, ۲۰۰۴). با وجود تعدد تعاریف موجود، جوهرة اکثر آنها یکسان است. در اینجا به عنوان نمونه، تعریف ارائه شده در بیانیه «بتسدا»[۸] در مورد نشر دسترسی آزاد، ارائه می‌شود:

«نشر دسترسی آزاد»، نشریه‌ای است که ازدو ویژگی برخوردار باشد:

الف) نویسندگان و دارندگان حقوق پدیدآورنده، اختیار همیشگی و قطعی دسترسی به اثر و نیز تکثیر، استفاده، توزیع، انتقال و نمایش آن اثر به دیگران و تولید و گسترش اقتباسهایی از آن به هر شکل دیجیتال برای مقاصد مجاز را به همه خوانندگان واگذار می‌کنند، مشروط بر آنکه این استفاده و توزیع با استناد کامل به نام پدیدآورندگان باشد. همچنین، خوانندگان می‌توانند تعداد محدودی نسخه چاپی آن اثر را برای استفاده شخصی تکثیر نمایند.

ب) نسخه‌ای کامل از آن نوشته همراه با تمام مواد پیوست به آن از جمله آگهی اعلام دسترس‌پذیری آزاد اثر، در دست کم یک بانک اطلاعاتی پیوسته (مانند کتابخانه‌های دیجیتال) نگهداری شود که این بانک یا مخزن می‌تواند متعلق به یک نهاد آموزشی، انجمن پژوهشی، نهاد دولتی یا هر سازمان معتبر دیگری باشد که به دنبال دسترسی آزاد، توزیع نامحدود و نگهداری طولانی مدت آثار است»(Bethesda, ۲۰۰۳).

نکته‌ای که باید به آن توجه داشت، تمایز میان نشریه‌های علمی دسترسی آزاد و سایر موارد برخوردار از دسترسی آزاد است. به عنوان مثال، مجموعه‌های سازمانی نیز عموماً دارای دسترسی آزاد هستند اما بحث ما در اینجا تنها به مجله‌های علمی با دسترسی آزاد محدود می‌شود. مجموعه‌های سازمانی معمولاً دربرگیرنده نسخه‌های پیش از چاپ مقالات و یا گزارشهای پژوهشی هستند. این مواد لزوماً مورد بررسی تخصصی قرار نمی‌گیرند.

راهنمای مجله‌های دارای دسترسی آزاد[۹]، مجلة دسترسی آزاد را مجله‌ای تعریف کرده که «برای انتشار از الگویی استفاده می‌کند که در آن هیچ هزینه‌ای از خواننده دریافت نمی‌شود و خواننده از حق خواندن، چاپ کردن، بارگذاری کردن، ارسال به دیگران و پیوند دادن به آن برخوردار است».

تعاریف فوق گویای چگونگی تولید و بهره‌گیری از مجله‌های دسترسی آزاد است. اما از آنجا که تأکید ما در اینجا بر نشریه‌های علمی است و از آنجا که کنترل کیفی مقاله‌های علمی اهمیت بسیاری دارد، باید اصل کنترل کیفی یا بررسی تخصصی را نیز به ویژگی این مجله‌ها افزود. به طور خلاصه، ویژگیهای مجله‌های علمی دسترسی آزاد را می‌توان چنین برشمرد:

▪ دارای دسترسی نامحدود پیوسته روی اینترنت هستند.

▪ خواننده از حق خواندن، چاپ کردن، بارگذاری کردن، ارسال به دیگران و پیوند دادن به آنها برخوردار است.

▪ برخلاف نشریه‌های دیگر که مؤلف معمولاً پیش از نشر مقاله با امضای موافقتنامه‌ای بخش زیادی از حقوق خود را به ناشر منتقل می‌کند؛ در مجله‌های دسترسی آزاد، مؤلف معمولاً صاحب حقوق خود باقی می‌ماند.

▪ پذیرش مقاله‌ها برای نشر در این مجله‌ها منوط به تأیید چند داور و گذراندن فرایند بررسی تخصصی است.

پیشینه ایدة دسترسی آزاد به متون علمی حتی به پیش از همگانی شدن اینترنت و رشد نشریه‌های الکترونیکی آزاد برمی گردد. پل گینسپارگ[۱۰]، فیزیکدانِ آزمایشگاه فیزیک لوس آلاموس[۱۱] در ۱۹۹۱ اقدام به تأسیس یک آرشیو پیوسته از نسخه پیش چاپ مقاله‌های فیزیک کرد تا دسترسی فیزیکدانان به مقاله‌های یکدیگر را تسهیل کند (Schaffer, ۲۰۰۴). اما در سالهای اخیر، توجه بیشتری به دسترسی آزاد به متون علمی معطوف گردیده است و علاوه بر دانشمندان و برخی ناشران و مؤسسه‌های حامی پژوهش، دولتها نیز وارد این عرصه شده‌اند. به عنوان نمونه، کمیته علم و فناوری مجلس عوام انگلستان در ۲۰۰۳ اقدام به تفحص در مورد نشر مجله‌ها و مطالب علمی و پدیده دسترسی آزاد در این حوزه کرد (House of Commons, ۲۰۰۴). همچنین، بر اساس قانون آزادی اطلاعات انگلیس که در ۳۰ نوامبر ۲۰۰۰ به تصویب رسیده و از اول ژانویه ۲۰۰۵ به اجرا درآمده است، نهادها و مؤسسه‌های عمومی (نظیر نهادهای دولتی، دانشگاهها، مدارس و ...) موظفند تا اطلاعات خود را به رایگان در دسترس عموم قرار دهند. ایده اصلی این نوع قوانین این است که چون هزینة نهادهای عمومی از بودجه عمومی یعنی در حقیقت از مالیات پرداخت شده توسط خود مردم تأمین می‌شود، همه مردم باید به اطلاعات به صورت رایگان دسترسی داشته باشند. این استدلال در مورد برخی حوزه‌های علمی نیز برای پشتیبانی از دسترسی آزاد، به کار می‌رود. به عنوان مثال، مؤسسه ملی بهداشت آمریکا[۱۲] که یک نهاد عمومی وابسته به دولت است، تأمین کنندة مالی بخش بزرگی از پژوهشهای پزشکی این کشور است. به طور کلی، دولت آمریکا تأمین کننده مالی حدود ۵۶ درصد از فعالیتهای پژوهشی این کشور است (Falk, ۲۰۰۴, p. ۵۲۷).از این‌رو، بسیاری معتقدند مقاله‌هایی که دانشمندان در نتیجه این پژوهشها ـ که با مالیات مردم پشتیبانی مالی شده‌اند ـ منتشر می‌کنند، باید برای عموم مردم به طور رایگان دسترس‌پذیر باشند. اینکه یک مؤسسه ـ عموماً دولتی ـ مبالغ هنگفتی برای پژوهش هزینه کند و نتیجه پژوهش پژوهشگران آن بدون پرداخت هزینه ای به نویسندگان یا مؤسسه آنها توسط یک ناشر خصوصی منتشر شود، و پس از انتشار مقاله، آن پژوهشگر و یا مؤسسه وی برای دسترسی به همان مجله مجبور به پرداخت مبلغ زیادی به عنوان حق اشتراک باشد، از سوی بسیاری از پژوهشگران و دانشمندان پذیرفته نیست. برخی مطالعات نشان می‌دهند که پژوهشگران و دانشمندان نمی‌توانند دلیل قیمت بالای نشریه‌های علمی را درک کنند. یک پیمایش بین‌المللی که به منظور سنجش میزان آگاهی مؤلفان درباره نشریه‌های دسترسی آزاد و نیز انتشار نشریه‌های علمی انجام شده مؤید این ادعاست. برخی از مؤلفان طی این پیمایش اذعان داشته‌اند که نمی‌توانند علت قیمت بالای نشریه‌ها را دریابند چرا که این روزها تایپ مقاله‌ها را عموماً خود مؤلفان انجام می‌دهند، داوران مجله‌ها حقوقی دریافت نمی‌کنند، و تنها پرداخت هزینه‌های چاپ و صحافی بر عهده ناشران است. (Rowlands et al., ۲۰۰۴, p. ۱۰).

حمیدرضا جمالی مهموئی [۲]

حسین وکیلی مفرد

سعید اسدی

منابع

(توضیح: تمامی منابع آنلاین زیر، آخرین بار در ۸/۱۱/۸۳ مورد بازدید قرار گرفتند)

ـ فتاحی, رحمت‌الله و منصوریان, یزدان . (۱۳۸۱). مدیریت نشریه‌های ادواری: جنبه‌های نظری و کاربردی گزینش, فراهم آوری و ارائه خدمات ادواریهای چاپی و الکترونیکی. تهران. انتشارات دبیزش.

- Antelman, K. (۲۰۰۴), “Do open access articles have a greater research impact?”, College & Research Libraries, ۶۵(۵), pp. ۳۷۲-۳۸۲.

- ARL (۲۰۰۳), ARL Statistics ۲۰۰۲-۰۳, Monograph and Serial Costs in ARL Libraries ۱۹۸۶-۲۰۰۳, Washington, D.C: Association of Research Libraries. Available at: http://www.arl.org/stats/arlstat/ graphs/۲۰۰۳/monser۰۳.pdf

- Ball, D. (۲۰۰۴), “What’s the ‘big deal’, and why is it a bad deal for universities?”, Interlending and Document Supply, ۳۲(۲), pp.۱۱۷–۱۲۵.

- Bethesda Statement on Open Access Publishing (۲۰۰۳, July ۲۰), http://www.earlham.edu/~peters/fos/bethesda.htm

- Booth, A. et al. (۲۰۰۲), “University at Buffalo Libraries’ Strategic Planning Process, Environmental Scan Subgroup Report, Scholarly Communication, Research, and Libraries”, Available at: http://libweb .lib.buffalo.edu/sw/stplan/envscans/env-collaborations.pdfen

- Brown, C. D. & Smith, L. S. (۱۹۸۰) “Serials: past, present and future”, ۲nd ed. Birmingham (AL): EBSCO Industries.

- Davis, P. et al. (۲۰۰۴, August ۹), Report of the CUL Task Force on Open Access Publishing, Available at: http://dspace.library.cornell. edu/bitstream/۱۸۱۳/۱۹۳/۳/OATF_Report_۸-۹.pdf

-DOAJ (۲۰۰۴), Directory of Open Access Journals, http://www .doaj.org/articles/about#definitions

- Falk, H. (۲۰۰۴), “Open access gains momentum”, The Electronic Library, ۲۲(۶), pp.۵۲۷-۵۳۰.

- Geleijnse, H. (۱۹۹۹), “Licensing Principles, Consortia and Practical Experiences”, Liber Quarterly: The Journal of European Research Libraries, ۹(۴), pp. ۴۰۲-۴۱۲.

- Gooden, P. et al (۲۰۰۲, September ۳۰), Scientific Publishing: Knowledge is Power, Morgan Stanley, Available at: http://www.alpsp. org/MorgStan۳۰۰۹۰۲.pdf

- Goodman, D. (۲۰۰۵), “Open access: what comes next?”, Learned Publishing, ۱۸(۱), pp.۱۳-۲۳.

- House of Commons (۲۰۰۴), “Scientific Publications: Free for all?” British Government, House of Commons, Science and Technology Committee, Tenth Report of Session ۲۰۰۳-۰۴, Available at: http://www.publications.parliament.uk/pa/cm۲۰۰۳۰۴/cmselect/ cmsctech/۳۹۹/۳۹۹.pdf

- Hovav, A. & Gray, P. (۲۰۰۴), “Managing academic e-journals”, Communications of the ACM, ۴۷ (۴), pp. ۷۹-۸۲.

- Lawrence, S. (۲۰۰۱), “Online or invisible?” Nature, ۴۱۱(۶۸۳۷), p.۵۲۱.

- Mabe, M. (۲۰۰۳), “The growth and number of journals”, Serials, ۱۶(۲), pp.۱۹۱-۱۹۷.

- Macgregor, G. (۲۰۰۵), “The nature of information in the twenty-first century: Conundrums for the informatics community?”, Library Review, ۵۴(۱), pp. ۱۰-۲۳.

- Manna, M. L. (۲۰۰۳), “The economics of publishing and the publishing of economics”, Library Review, ۵۲(۱), pp.۱۸-۲۸

- Mehrdad, M., Heydari, A., Sarbolouki, M. N., Etemad, Sh. (۲۰۰۴), “Basic science in the Islamic Republic of Iran”, Scientometrics, ۶۱(۱), pp. ۷۹-۸۸.

- Mogge, D. (۱۹۹۹), “Seven Years of Tracking Electronic Publishing: The ARL Directory of Electronic Journals, Newsletters and Academic Discussion Lists”, Library Hi Tech, ۱۷(۱), pp.۱۷-۲۵.

- Rowlands, I., Nicholas, D. & Huntingdon, P. (۲۰۰۴), “Scholarly Communication in the Digital Environment: What do authors want? Findings of an international survey of author opinion: project report. ۱۸ March ۲۰۰۴”, City University London, Department of Information Science, Centre for Information Behaviour and the Evaluation of Research (Ciber). Available: http://ucl.ac.uk/ciber

- Schaffer, A. (۲۰۰۴, December ۱۴), “Open Access, should scientific articles be available online and free to the public?”, Slate, Available: http://slate.msn.com/id/۲۱۱۱۰۲۳

-Suber, P. (۲۰۰۴, November ۴), Open Access Overview, Available at: http://www.earlham.edu/~peters/fos/overview.htm

- Tamber, P. S., Godlee, F. & Newmark, P. (۲۰۰۳), “Open access to peer-reviewed research: making it happen”, Lancet, ۳۶۲: pp.۱۵۷۵-۱۵۷۷.

- Tenopir, C. (۲۰۰۳), “Use and users of electronic library resources: an overview and analysis of recent research studies. Report for the Council on Library and Information Resources. August ۲۰۰۳”, Available at:www.clir.org/pubs/reports/pub۱۲۰/ pub۱۲۰.pdf

- Tenopir, C. & King, D. W. (۲۰۰۰), Towards Electronic Journals: Realities for Scientists, Librarians, and Publishers. Washington, D.C.: Special Libraries Association.

- Tenopir, C.& King, D.W (۲۰۰۱), “The use and value of scientific journals: past, present and future”, Serials, ۱۴(۲), pp. ۱۱۳-۱۲۰.

- Tenopir, C. & King, D.W (۲۰۰۲), “Reading behaviour and electronic journals”, Learned Publishing, ۱۵(۴), p. ۲۵۹-۱۶۵.

- Tenopir, C. & King, D.W., Boyce, P., Grayson, M. & Paulson, K. (۲۰۰۵), “Relying on electronic journals: reading patterns of Astronomers”, Journal of the American Society for Information Science and Technology, ۵۶ (۸), ۷۸۶–۸۰۲.

- Ulrich۰۳۹;s International Periodicals Directory, Online database (۲۰۰۴), New Providence, NJ: R.R. Bowker.

- Van Orsdel, L. & Born, K. (۲۰۰۳, April ۱۵), “Big Chill on the Big Deal?”, Library Journal, Issue: ۷, Available: http://www.library journal.com/

- Young, M, & Kyrillidou, M. (۲۰۰۴), ARL supplementary statistics ۲۰۰۲-۰۳, Washington, D.C: Association of Research Libraries. Available at: http://www.arl.org/stats/pubpdf/sup۰۳.pdf

۱. در متون فارسی، معادل یکسانی برای اصطلاح Open access وجود ندارد و عبارت مجله‌های دسترسی باز، مجله‌های دسترسی آزاد و یا مجله‌های با دسترسی آزاد را می توان به کار برد. در این مقاله از عبارت «مجله‌های دسترسی آزاد» که گویاتر به نظر می رسد، استفاده شده است.

۲. حمیدرضا جمالی مهموئی، دانشجوی دکترای اطلاع رسانی دانشگاه لندن. حسین وکیلی‌ مفرد، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی همدان. سعید اسدی، دانشجوی دکترای فناوری اطلاعات دانشگاه کوئینزلند استرالیا

۱. Journal des scavants.

۱. این آمار برگرفته از جستجوی انجام شده در پایگاه اولریخ در بهمن ۱۳۸۳ است.

۱. Peer Review

۲. Preprint Archives

۳. Institutional Repositories

۴. Bethesd

۱. Directory of Open Access Journals (http://www.doaj.org/)

۱. Paul Ginsparg

۲. Los Alamos

۱. National Institute of Health (NIH)

۱. Springer

۱. http://bmj.bmjjournals.com/

۲. Iranian Journal of Medical Sciences (http://www.sums.ac.ir/~ijms/)

[۱۶] ۳. http://www.biomedcentral.com

۱. http://jbiol.com

۲. Public Library of Science: PLoS (http://www.plos.org)

[۱۹] ۳. http://medicine.plosjournals.org/

۱. برای سیاهه ای از این مجله ها نگاه کنید به: http://www.webology.ir/persiagateway/iranianjournals.html

---