بخورنخورهای تیروییدی

توصیه ها و هشدارهای دکتر تیرنگ نیستانی متخصص تغذیه و رژیم درمانی

ید در سال ۱۸۱۱ توسط کورتوا، شیمیدان فرانسوی که برای ارتش ناپلئون کار می‌کرد کشف شد. این ماده از جلبک‌‌های دریایی خشک که به‌عنوان منبع آهک برای ساخت نیترات‌پتاسیم به کار گرفته بود، به دست آمد...

در سال ۱۸۲۰ یک پزشک سوییسی به نام کوآنده، بیماران مبتلا به گواتر را با محلول الکلی ید با موفقیت درمان کرد. پس از آن دانشمندان میزان ید را در مواد غذایی و آب آشامیدنی‌ اندازه‌گیری کردند و نشان دادند که میزان آن در مناطق گواترخیز نسبتا پایین است. در سال ۱۹۲۰ درنهایت ماد‌ه‌ای حاوی ید که تیروکسین نامیده شد کشف و به صورت متبلور از تیرویید جدا شد. یکی از مهم‌ترین موارد استفاده ید در بدن، شرکت آن در ساختمان هورمون‌های تیروییدی است. اگرچه تیرویید دارای مکانیسم‌هایی است که می‌تواند تا حدودی کمبود نسبی ید را جبران کند ولی کمبود شدید آن باعث بروز اختلالات شدید در اعمال غده تیرویید می‌شود. در گفت‌وگویی با دکتر تیرنگ نیستانی، متخصص تغذیه و رژیم درمانی و دانشیار انستیتو تحقیقات تغذیه کشور و دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی دلایل تغذیه‌ای دخیل در اختلالات کارکرد غده تیرویید و نقش ید در آن را بررسی می‌کنیم:

▪ آقای دکتر! آیا تغذیه در بروز کم‌کاری یا پرکاری تیرویید نقش دارد؟

در بسیاری از موارد کم‌کاری و پرکاری تیرویید منشاء تغذیه‌ای ندارد. البته کم‌کاری در مقایسه با پرکاری از این نظر کمی متفاوت است. کمبود ید یکی از عوامل بسیار شایع در ایجاد کم‌کاری تیرویید است که عوارض ناشی از آن از بدو جنینی شروع و تا بزرگسالی ادامه دارد و باعث بروز مشکلات جسمی، مغزی، کاهش قوه دماغی و ذهنی می‌شود. در جوامعی که غنی‌سازی با ید انجام شده است در درصدی از افراد به شکل واکنشی به دلایل افزایش میزان دریافت ید، شاهد پرکاری تیرویید هستیم اما در بحث سیاست‌های کلان تغذیه و سلامت، از ضرر غنی‌سازی با یُد در مقایسه با منافع عدیده آن صرف‌نظر و این درصد اندک نادیده گرفته می‌شود چون پرکاری تیرویید قابل‌تشخیص و درمان است اما اختلال‌های ناشی از کمبود ید عوارض غیرقابل‌درمانی دارد.

▪ در جامعه ما نیز اختلالات کارکرد غده تیرویید منشاء تغذیه‌ای ندارد؟

گمان می‌کنم در جامعه ما بسیاری از نمک‌ها با یُد غنی شده باشد و به نظر نمی‌رسد اختلال‌های کارکرد غده تیرویید منشاء تغذیه‌ای داشته باشند!

▪ برخی افراد پروزنی بارزی دارند و گمان می‌کنند دلیل این فربهی کم‌کاری تیرویید است. این باور درستی است؟

نه، افزایش وزن ناشی از کم‌کاری تیرویید ۲ ویژگی اصلی دارد: اول آنکه کم‌کاری تیرویید تنها ۱۰ درصد روی وزن تاثیر می‌گذارد و دوم اینکه گرچه توده چربی در بدن کمتر می‌سوزد ولی دلیل اصلی اضافه‌وزن در این بیماران انباشت آب و مایعات است.

▪ علایم شایع‌تر کم‌کاری تیروییدچیست؟

وقتی فردی دچار کم‌کاری تیرویید می‌شود، میزان هورمون تیرویید که وظیفه آن تنظیم متابولیسم بدن است، کم می‌شود و با پایین آمدن میزان آن متابولیسم بدن کاهش می‌یابد و در نتیجه فرد دچار خواب‌آلودگی، تغییرات پوستی، یبوست، ریزش مو، احساس سرما و البته افزایش وزن می‌شود.

▪ آیا این بیماری درمان تغذیه‌ای دارد؟

طبیعتا درمان اولیه فردی که مشکل تیرویید دارد اصلاح رژیم‌غذایی نیست. اول باید اختلال‌های هورمونی را از طریق تجویز هورمون‌های خوراکی یا جراحی برطرف کرد. غده تیرویید برای ساخت هورمون در مواردی که فرد دچار کمبود ید است، بزرگ ‌شده و همین امر باعث نرمال‌شدن سطح هورمو‌ن‌ها در بدن می‌شود. البته بزرگ‌شدن غده به شکلی که تنفس را تحت‌تاثیر قرار دهد به جراحی نیاز دارد. فردی که دچار کم‌کاری تیرویید است و هورمون خوراکی دریافت می‌کند، یعنی بیماری‌اش کنترل شده و از نظر متخصص تغذیه بالینی به کم‌کاری تیرویید مبتلا نیست! در این شرایط رژیمی که برای کاهش وزن این بیمار تجویز می‌شود با افراد سالم کمی تفاوت می‌کند البته به برخی ملاحظات نیاز است.

▪ چه ملاحظاتی؟

یکی از این ملاحظات که نباید بیش از حد نیز نسبت به آن حساس بود، مصرف موادغذایی گواتروژن یا گوارترزاست! این موادغذایی عمدتا متعلق به خانواده کلم هستند مثل کلم‌برگ، گل‌کلم، کلم‌قمری، کلم‌پیچ و حتی سویا. البته این موادغذایی، غنی از ریزمغذی‌های مفید برای سلامت هستند و کنار گذاشتن آنها از رژیم غذایی از ترس ابتلا به کم‌کاری تیرویید اقدام صحیحی نیست.

▪ آیا امکان تداخلات دارویی وجود دارد؟

بله. به این مواد گواترزا می‌گویند چون در مرحله‌ای از جذب و متابولیسم ید می‌توانند تداخل ایجاد ‌کنند اما هیچ فردی صرفا به دلیل مصرف این‌گونه موادغذایی دچار گواتر نمی‌شود. بنابراین بهتر است که در مصرف این مواد اعتدال رعایت شود و همراه با دارو این دسته از مواد مصرف نشوند.

▪ پرکاری تیرویید نیز درمان تغذیه‌ای ندارد؟

نه، البته این بیماری می‌تواند منشاء تغذیه‌ای داشته باشد اما درصد بالایی را شامل نمی‌شود.

▪ فردی که پرکاری تیرویید دارد لاغر می‌شود، درست است؟

در ابتدا در مواردی، این بیماران دچار کاهش وزن می‌شوند. البته این موضوع بیشتر تئوری است و تجارب نشان داده بیماران مبتلا به پرکاری تیرویید چاق می‌شوند، دلیل آن هم اشتهای بالا و دریافت غذایی بیش از نیاز بدن است.

▪ پرکاری علایم دیگری هم دارد؟

بله، گرگرفتگی، تپش قلب، عصبی‌شدن، پرخور‌شدن و... این افراد دچار مشکل‌های دیگری مثل مسایل استخوانی هم هستند. سرعت چرخه کلسیم در استخوان نیز در این افراد بالا می‌رود و احتمال پوکی‌استخوان وجود دارد. به همین دلیل باید از نظر دریافت کلسیم و ویتامین D تحت‌نظر باشند.

▪ برای مبتلایان به اختلالات کارکرد غده تیرویید معمولا مکمل تجویز می‌شود؟

در کم‌کاری تیرویید ضرورتا به مصرف مکمل نیازی نیست ولی در صورت افزایش وزن با توجه به شرایط بیمار شاید مهم‌ترین مکملی که باید تجویز شود ویتامین D است زیرا جدا از اینکه کمبود ویتامین D در ایران شایع است، این ویتامین در بافت چربی به دام می‌افتد و از دسترس راه‌های متابولیک دور می‌ماند. پس باید زیرنظر متخصص در صورت نیاز تجویز شود! در پرکاری تیرویید نیز کلسیم و ویتامین D هر دو تجویز می‌شوند.

▪ برخی متخصصان به افرادی که پرکاری تیرویید دارند مصرف روزی یک لیتر شیر را توصیه می‌کنند! مصرف این مقدار شیر واقعا لازم است؟

در صورتی که بیماری کنترل‌شده باشد مصرف روزی ۲ لیوان شیر کفایت می‌کند اما اگر بیماری کنترل نشده باشد باید دریافت مواد لبنی را بالاتر برد یا در صورت عدم‌امکان مکمل کلسیم تجویز کرد. مراقبت از استخوان با تمهیدات تغذیه‌ای (کلسیم، ویتامین D و...) با توجه به شدت بیماری، در کنترل‌بودن یا نبودن آن، میزان تغییرات وزنی و مقدار دریافت غذای بیمار لازم است.

سمیه مقصودعلی