تبیین کارکردگرایانه ی خرافات

خرافات به مثابه پناهگاهی برای اذهان ساده ای است که قدرت تبیین منطقی حوادث و امور را ندارند و از طرفی خود را در برابر ناملایمات و سختی ها, بی دفاع احساس می کنند

خرافات به مثابه پناهگاه برای اذهان ساده‌ای است که قدرت تبیین منطقی حوادث و امور را ندارند و از طرفی خود را در برابر ناملایمات و سختی‌ها، بی‌دفاع احساس می‌کنند. مردمی که در محیطی آکنده از دلهره و عدم اطمینان و ناآگاهی زندگی می‌کنند، لاجرم به نیروهای غیرعقلانی توسل می‌جویند تا تنش‌های ذهنی خود را کاهش دهند.

در رویکرد تفسیری ـ نمادگرایی، بدون نفوذ به درون جهان اجتماعی افراد و معناهایی که آنان به اعمال و شعایر فردی و جمعی خود اسناد می‌دهند، نمی‌توان به تحلیل واقع‌بینانه از اعمال، مناسک و کنش‌های آدمیان رسید. بنابر این در رویکرد تفسیری، با تفسیرهایی موجه می گردیم که از سوی کنشگران اجتماعی ارائه می شود. اما فهم کارکردگرایانه‌ی، مستلزم چنین روندی نیست. کارکردگرا، به تفسیر کنشگران از پدیده ها کاری ندارد بلکه توجه خود را به نقش و میزان سودمندی هر عنصر و پدیده ی اجتماعی برای بقاء نظام اجتماعی معطوف می‌کند. از نظر کارکردگرایان "کلیه ی سنن و مناسبات و نهادهای اجتماعی، دوام و بقایشان به کار یا وظیفه‌ای بستگی دارد که در نظام اجتماعی یعنی کل، بر عهده دارند. آنچه مطرح است فایده و سودمندی آن در کل نظام است". در تبیین کارکردی، با معنای اعمال و یا این سئوال که ما با یک امر واقعی روبرو هستیم یا خیر، مواجه نمی‌شویم. نگاه کارکردگرا، عموما به وظیفه، خدمت و یا نقشی است که اجزاء یک نظام اعتقادی در استمرار و بقا ی نظام کل بر عهده دارند.

مالینوفسکی از جمله ی کسانی است که خرافات جاری در جامعه را با توجه به کارکردهای آن در مناسبات اجتماعی و نقش آن در ساختار روابط آدمیان، تبیین کرده است. "مالینوفسکی و ریموند فرت کوشیده‌اند تا جادو را در زمینه‌ی روزانه‌‌اش مطرح کنند و اهمیت نقش جادو را در سازماندهی و تنظیم فعالیت‌هایی سازنده نشان دهند." فرت، استدلال می‌کند جادو، هاله‌ای از تقدس را بر اعمال می‌افکند و اعتباری برای آن فراهم می‌کند تا باعث ‌شود، اعمال را بسیار جدی بگیرند. جادو اعتماد از دست رفته ی آدمی را در موقعیت‌های غیرمنطقی و شرایط نامطمئن، به او باز می گرداند و اضطراب ناشی از سردرگمی و آشفتگی را تخفیف می‌دهد. باورهای خرافی به انسان کمک می‌کند تا در هنگامه ی شکست و عدم موفقیت، دچار روان پریشی نگردد و تبیینی برای ناکامی ها فراهم نماید. از این رو است که شکست ها و ناکامی ها، قابل تأمل و تحمل می گردد. فرت در تحلیل کارکردگرایانه از خرافات، از واکنش‌هایی یاد می‌کند که آدمی در شرایط متزلزل و ناامن از خود بروز می‌دهد. از نظر وی برخی از این واکنش‌ها عبارت است از " اتکا به احتمال و تقدیرگرایی" واتکا به موجودات نادیده که آدمی را در شرایط بحرانی یاری می کنند.

وقتی در برابر پیشامدها قرار می‌گیریم، این پرسش پیش می‌آید که چرا این دگرگونی‌ها پیش می‌آید و چگونه باید با آنها مواجه شویم؟ از نظر اسپینوزا، اگر آدمیان، قواعد مشخصی برای اداره‌ی امور زندگی خود در اختیار داشتند و بخت همیشه با آنها یار بود، هرگز به خرافات روی نمی‌آوردند. اما چون اغلب به مشکلاتی بر می‌خورند که قواعد موجود پاسخگوی آنها نیست و از سوی دیگر به سبب قطعی نبودن دستیابی به مواهب بخت و اقبال، به طور رقت‌باری بین ترس و امید سرگردان‌اند. این سرگردانی و گمگشتگی، افراد را به سوی خلق و ایجاد اعمالی سوق می دهد، که برچسب خرافات بر آنها زده می‌شود. به واقع خرافات به مثابه پناهگاه برای اذهان ساده‌ای است که قدرت تبیین منطقی حوادث و امور را ندارند و از طرفی خود را در برابر ناملایمات و سختی‌ها، بی‌دفاع احساس می‌کنند. مردمی که در محیطی آکنده از دلهره و عدم اطمینان و ناآگاهی زندگی می‌کنند، لاجرم به نیروهای غیرعقلانی توسل می‌جویند تا تنش‌های ذهنی خود را کاهش دهند. کارکرد خرافات و یا نقشی که در زمان‌های تاریخی بر عهده داشته است، در دو حوزه قابل صورت‌بندی است.

الف) کارکرد عینی خرافات که معمولا به صورت شعایر، اعمال و مناسک، تجلی می‌یابد.

ب) کارکرد ذهنی: مجموعه کارکردهایی است که در ساحت روان و درون انسان‌ها اتفاق می‌افتد.

برخی کارکردهای عینی عبارت است از:

۱) «جادو کارکرد مهمی را در ساخت‌یابی موقعیت‌های غیرقابل پیش‌بینی و خطر ایفا می‌کرد».

۲) خرافات به علاقه و نیاز آدمی در پیش‌گویی آینده و حوادثی که رخ خواهد داد، پاسخ می دهد. گذشتگان با فن تنجیم و نظر به کواکب و نحوه‌ی چینش و درخشش ستارگان، قصد داشتند از حوادث و وقایع آینده خبر دهند. به همین دلیل است که ویل دورانت معتقد است، "هزاران خرافه از تأثیر نجوم براخلاق بشری و سرنوشت او پیدا شده وعده زیادی از آنها هم اکنون هم باقی مانده است".

۳) یکی از کارکردهای آشکار و اصلی خرافات، در حوزه‌ی دفع بیماری‌ها و علاج دردهایی بوده است که بشر ابتدایی راهی برای رهایی از آنها نداشته است. در بین بیماریها، بیماری روانی و روحی، بیشترین خرافات را به خود اختصاص داده است. فهم عامه در اغلب دوران‌های تاریخی این بوده است که ،هنگامی شیطان، روح شریر و ناپاک و مزاحم، بر روان شخصی تسلط پیدا کند و روح او را تسخیر نماید، آن گاه فرد دچار انواع اختلالات روحی و روانی می‌گردد. مجنون کسی بود که جن در او حلول کرده و روحش را در چنگال خود اسیر نموده است. با این تصور، "نخستین کاری که برای معالجه‌ی بیمار می‌شده آن بوده است که، به او طلسمی می‌آویختند تا بتوانند روح شریری را که بر بدن دست یافته، خرسند سازند و او را از بدن بیرون کنند . . . از این رو، ماسک‌های ترسناک به صورت خود می‌گذاشتند ویوست حیوانات درنده برتن می‌کردند، و زوزه‌های حیوانی می‌کشیدند و دست می‌زدند و صفحات فلزی می‌کوبیدند، و با لوله‌ای که به دهان خود می‌گذاشتند، چنان می‌نمودند که شیطان را از بدن بیمار می‌مکند و خارج می‌کنند."

۴) از کارکردهای مهم دیگر خرافات، تفسیر و تحلیل وقایع و حوادث طبیعی و غیرطبیعی، بیماری و مرگ است. به این طریق است که کلیه ی چیزهایی که از حدود شناخت آدمی، فراتر می‌روند، فهمیده می‌شوند. «زمانی کسوف می‌شود، یا باران به موقع نمی‌بارد، یا ماه پس از دوره‌ی محاقش به کندی ظاهر می‌شود و غیره. از آن جا که این رویدادها، بیرون از جریان عادی امور می‌باشند، انسان آنها را به علت خارق‌العاده‌ و استثنایی و به عبارت دیگر، در نهایت به علل فوق طبیعی نسبت می‌دهد».

۵) آیین‌های جادویی و مناسک، کارکرد هویت ساز داشته‌اند.

۶) نقش و کارکرد همبستگی و انسجام آفرینی آیین‌ها از جمله کارکردهایی است که در تمامی آیین‌ها وجود دارد.

۷) آیین‌ها، نوعی اطمینان خاطر مجدد، برای افراد فراهم می‌کنند که از طریق آن، فرد می‌تواند از عهده‌ی وضعیت‌هایی که با ابزارهای تکنیکی قابل کنترل نیستند برآید و بتواند سامان از دست رفته را برگرداند.

۸) نقش روان‌شناختی باورهای خرافی و آئین‌های آن، کاهش تنش‌های درونی و اضطرابی است که ناشی از علل نامریی و عواملی است که چندان نمی‌توان آنها را کنترل نمود.

علی زمانیان